نویسنده با اشاره به روشهای مختلف مبارزات مدنی و حس مسئولیت شهروندی افراد، «مراقبه مدنی» را تشریح کرده و آن را نیازمند تمرین و جدیت می‌داند
1- در ابتدا میخواهم به مقاماتی که مبارزات و اعتراضات مدنی را در راستای براندازی و انقلاب مخملی میدانند نکته ای را یادآوری کنم. روشهای اعتراض و مبارزه مدنی پروژه ای نیست که تنها بخاطر اعتراض به تقلب در انتخابات و فجایع بعد از آن ایجاد شده باشد و تحقیق و نوشتن درباره آن فقط بدین منظور باشد بلکه مبارزات مدنی یک پروسه است برای رسیدن به مطالبات مدنی و حفظ آنها، نه یک پروژه برای حذف یک فرد یا ساختار. خواسته بسیاری از مردمی که درگیر جنبش مدنی در ایران هستند، احقاق حقوق بشری، مدنی و شهروندی شان، آژادی حق انتخاب شدن/انتخاب کردن و دادستانی منصفانه میباشد. از اینرو اگر امروز آقای موسوی و یا کروبی هم رییس جمهور بود و خواسته های بالا برآورده نشده بود (که به احتمال زیاد نمیشد)، باز هم اعتراضات و مبارزات مدنی تا تحقق آن خواسته ها از سوی بخشی از جامعه ادامه میداشت. از سوی دیگر میدانیم که کشور ما اگر همین فردا هم به دموکراسی دست یابد، با توجه به تاریخ طولانی استبداد در آن، باز هم سو استفاده صاحب منصبان منتخب مردم از قدرت، ادامه خواهد داشت و از اینرو نقد و عمل اعتراضی در عرصه عمومی نیز باید وجود داشته باشد. از این جهت است که دانستن روشهای اعتراضات مدنی نه تنها برای امروز، بلکه برای فردای ایران نیز ضروری است. اتفاقا این احتمال وجود دارد که بدلیل نحوه مواجهه نابخردانه و خشن حکومت با مبارزات مدنی، این روشها در راه پیروزی جنبش مدنی و رسیدن به دموکراسی به ابزاری کند و ناکارآمد تبدیل شود (آنگونه که ماندلا به این اعتقاد رسید (1))، اما یقینا در یک ساختار (تازه) دموکراتیک، اعتراضات مدنی روشی است که برای بلوغ دموکراسی لازم خواهد بود. از اینرو، اعتراض مدنی امری نیست که با روی کار آمدن یک تفکر یا یک سیستم تعطیل شود، بلکه یکی ازشکلهای مشارکت سیاسی شهروندان میباشد و هر دولتی با هر نوع تفکری وقتی حقوق مدنی شهروندانش را نقض کند، با اعتراضات مدنی مواجه خواهد شد.
2- پس از حوادث عاشورا و بروز درگیری های پراکنده میان معترضان و سرکوبگران که در آن معترضان در دفاع از خود به مقابله با ماموران پرداختند، افراد زیادی به حق درباره خطر به خشونت کشیده شدن اعتراضات هشدار دادند و بنوعی معترضان را توصیه به خویشتن داری کردند. البته این افراد همگی از «چه کارهایی نباید کرد» گفتند و از «چه کارهایی باید کرد» سخنی نگفتند. خویشتنداری در تظاهرات مسالمت آمیز درحالیکه ماموران حکومت به خشن ترین شکل آنرا سرکوب میکنند، دو معنا دارد. یا آمادگی کتک خوردن و دفاع نکردن و یا خودداری از اعتراض خیابانی. متاسفانه در شش ماه گذشته حکومت نشان داد که تظاهرات مسالمت آمیز و قانونی را نه اجازه میدهد و نه تحمل میکند و مردم نیز کتک خوردند و دقاع نکردند، اما نمیتوان از مردمی که هر یک بغض ها و خشمهای فروخورده بسیاری دارند انتظار داشت که تا ابد خویشتنداری کنند و از خود دفاع نکنند. مارتین لوترکینگ در اینباره میگوید «اگر بی‌خشونتی نبود خيابان‌ها پوشيده از خون می‌شد. مظلومان تا ابد مظلوم باقی نمی‌مانند و اگر انرژی آنها از طريق بی‌خشونتی آزاد نشود، به خشونت روی می‌آورند؛ و اين يک تهديد نيست يک حقيقت تاريخی است.»
به هر حال تظاهرات خیابانی بجز مواردی که تظاهرات رسمی و حکومتی باشد (مانند روز قدس یا 22 بهمن) که میتوان به شکل بدفرمانی در آن شرکت کرد، عملا در بقیه مواقع مستعد بروز درگیری خواهد بود، در نتیجه باید به روشهای دیگر اعتراضات و مبارزات مدنی اندیشید و آنها را طرح و تقویت کرد. فعالان سیاسی باید گزینه های دیگری را به معترضان پیشنهاد دهند و بعد از آنها بخواهند که اعتراضات خیابانی را محدود کنند، در غیر اینصورت دعوت به خویشتنداری عملا به معنای پایان دادن به اعتراضات خواهد بود.
3- مبارزات مدنی روشهای مختلفی دارد که تظاهرات و تجمعات اعتراضی تنها یکی از آنهاست. بسیاری از روشهای مبارزات مدنی مانند تحریمهای هدفمند، بدفرمانی و عدم همکاری اجتماعی/اقتصادی/سیاسی وجود دارد که اگر به طور جمعی و مداوم توسط معترضان بکار گرفته شود، میتواند حاکمان را با چالش مواجه کرده و آنها را مجبور سازد که به خواسته معترضان توجه کنند.
همچنین این اقدامات اعتراضی حتی اگر به شکل فردی نیز انجام شود، بنوبه خود اثرگذار است. این نوع اعتراضات ناشی از حس مسئولیت شهروندی و مدنی افراد است. اینگونه حرکتهای اعتراضی به جای آنکه نیاز به اقدام در زمان خاصی داشته باشد (مانند شعار الله اکبر)، احتیاج به استمرار دارد. از سوی دیگر چون برآمده از مسئولیت شهروندی است، انجام ندادن آن توسط دیگران دلیل رفع مسئولیت از شخص نمیباشد. بطور مثال، عدم همکاری اقتصادی با بنگاههای وابسته به حاکمیت، یک نمونه از این اقدامات اعتراضی است. کمک نکردن به صندوقهای خیریه حکومتی که حامی اعمال نادرست حاکمیت هستند و صدقات و کمکهای مردمی را به طور غیر شفاف هزینه میکنند، یکی از موارد اقدام مسئولانه است. نرفتن به دیدن فیلمی که کارگردانش همراه و حامی دولت سرکوبگر است، نخریدن محصولاتی که متعلق به شرکتهای اقتصادی حامی دولت هستند، نخریدن روزنامه هایی که به انتشار اخبار غیرواقعی و یا توهین به افراد بی‌دفاع می‌پردازند و ... نمونه هایی از اقدامات اعتراضی ناشی از مسئولیت مدنی هستند.
4- «مراقبه» یا «مراقبت»، به معنای ناظر و مواظب اعمال خود بودن است. عبارت «مراقبه مدنی» که در اینجا بکار برده میشود به این معناست که هر شهروندی باید مواظب و ناظر نتایج و عواقب اعمال و اقداماتی که در زندگی روزمره انجام میدهد باشد و به تاثیر اجتماعی/مدنی آنها در جامعه بیاندیشد. «مراقبه مدنی» در اصل، یک اخلاق زندگی مدنی میباشد. هر کدام از ما در زندگی روزمره مان مراقب نتایج و تاثیرات اقداماتمان بر روی زندگی شخصی خویش هستیم اما در بسیاری موارد از تاثیر اجتماعی آنها غافلیم.
این نوع مراقبت برای کسانیکه درگیر یک مبارزه مدنی با ساختار یا رویه ناعادلانه ای هستند، بسیار بیشتر ضرورت دارد. بسیاری از روشهای مبارزات مدنی مانند عدم همکاری و تحریمهای هدفمند، فقط موقعی انجام پذیر است که هر یک از افراد آمادگی پذیرش مسئولیت مدنی در قبال اعمالشان را داشته باشند و پیش از انجام هر اقدامی، هرچند پیش پا افتاده، به تاثیری که عمل آنها بر مبارزان و حاکمان دارد بیاندیشند.
اگر قرار باشد که مبارزان مدنی با حامیان و طرفداران یک حاکمیت نامشروع و سرکوبگر همکاری نکنند و همچنین بنگاههای اقتصادی طرفدار حاکمیت را تحریم کنند، این مساله نیازمند نهادینه کردن اصل مراقبه مدنی در مبارزان است تا که آنها در اقدامات روزمره خود مراقب باشند که با چه کسانی و در چه شرایطی باید عدم همکاری کنند و چه چیزهایی را و از چه مکانهایی خرید نکنند. اگر مراقبه مدنی در وجود افراد نباشد، این روشهای اعتراضی با کوتاهی و بی توجهی معترضان ناکام خواهد ماند و تاثیرگذار نخواهد بود. پروراندن مراقبه مدنی یقینا نیازمند تمرین و جدیت است. مراقبه مدنی است که مبارزان را به تامل بر تاثیر انتخابشان وامیدارد و آنها را از عملی که تقویت کننده سیستم ناعادلانه است، بر حذر میدارد.
5- در روزهای اول سال کذایی که در آن هستیم، فيلم «اخرا‌جی ها - 2» ساخته مسعود ده نمکی توانست در پايان هفته پنجم نمايش خود به فروش شش ميليارد و 300 ميليون تومان دست يابد و یک رکورد تاریخی در تاریخ سینمای ایران ثبت کند. (2) با در نظر گرفتن قیمت 2000 تومان برای هر بلیط، حدود سه میلیون و صد و پنجاه هزار نفر از این فیلم دیدن کردند. همچنین با توجه به قیمت نسبتا بالای بلیط سینما، اغلب افرادی که به دیدن این فیلم رفتند جزو طبقه متوسط به بالای جامعه بودند زیرا که طبقات با درآمد پایین، توانایی پرداخت چنین هزینه ای را ندارند و معمولا فیلمهای سینمایی را با خرید سی دی ارزان قیمت آن در بازار میبینند.
اما این فیلم را کسی کارگردانی کرده بود که از رهبران اولیه گروه انصار حزب الله بوده و طبق شواهد زیادی، در حوادث کوی دانشگاه، کارگردان نمایش گروههای فشار در سرکوب دانشجویان بوده است.(3) همچنین او جزو معدود افرادی بود که در یک مصاحبه از قتل های زنجیره ای دفاع کرده و گفته بود: "حذف معاندين جزو برنامه‌ي نظام‌هاي مختلف دنياست كه از راه‌هاي گوناگون صورت مي‌گيرد." (4) از طرف دیگر او همواره حامی رییس دولت نیز بوده است.
به هر حال او در سالهای اخیر به کارگردانی سینما روی آورده ، اما هرگز از کرده ها و سخنان پیشین خود پشیمان نبوده است. از اینرو شاید طبیعی ترین واکنش و اقدام اعتراضی مردمی که قتلهای زنجیره ای و وقایع کوی دانشگاه را هنوز بخاطر می آورند و دل خوشی هم از دولت وقت نداشتند، باید تحریم فیلم ده نمکی میبود. اما در نهایت حیرت، همان مردمی که دیروز از گروههای فشار باتوم خورده بودند، امروز به پای فیلم یکی از رهبران آن نشستند تا که ساعتی را بخندند درحالیکه آنکه واقعا خندید، همان بود که مردم او را میلیاردر کردند. کمتر از دو ماه بعد و پس از انتخابات، تفکر اخراجیها، به جان مردم افتاد و آن شد که هنوز در جریان است. مردم هم پولشان را داوطلبانه دادند و هم باتوم و گلوله خوردند چرا که «مراقبه مدنی» نمیدانستند.
6- ایرانی ها ماهانه 10 میلیارد تومان صدقه به صندوقهای کمیته امداد میریزند(5). این خبری بود که چند ماه پیش بر روی سایت کمیته امداد آمده بود. در همین حال کمیته امداد وعده داده بود که برای دختران دم بخت پنج کشور فقیر، جهیزیه تهیه میکند درحالیکه همین کمیته اعلام کرد که قادر نیست کمک هزینه ماهیانه هموطنان تحت پوشش خود را از 50 هزار تومان در ماه به 90 هزار تومان افزایش دهد. (6)
همچنین در انتخابات اخیر شایعات و هشدارهایی وجود داشت که کمیته امداد از مددجویانی که کمک مالی دریافت میکردند میخواسته تا به رییس جمهور وقت رای دهند. (7) از طرف دیگر حمایت صریح مسئولان کمیته امداد از رییس دولت و مخالفت شدید آنها با جنبش سبز بر کسی پوشیده نیست.
صدقه دادن و کمک به نیازمندان بخشی از فرهنگ ملی و مذهبی ما میباشد و شکی نیست که نهادهایی نیز برای سامان دادن و مدیریت این کمک ها باید در کشور وجود داشته باشد. متاسفانه علیرغم وجود خیریه های غیر دولتی، بسیاری از مردم کمکهایشان را به نهاد دولتی «کمیته امداد» میدهند که هیچ نظارتی بر منابع و کمک های مردمی اش وجود ندارد. (8)
عدم نظارت بر این نهاد وهمچنین هزینه کردن کمکهای مردمی در کشورهای دیگر با اهداف سیاسی درحالیکه مددجویان فقیر در ایران نیازمند این کمکها هستند و از سوی دیگر حمایت از دولت سرکوبگر، باید بسیاری از شهروندان مخالف دولت را به این نتیجه برساند که کمکها و صدقه های خود را بهتر است که به موسسات خیریه مستقل و غیردولتی برسانند و مراقب باشند که کمکهای انسان دوستانه آنها مورد سوء استفاده قرار نگیرد. این کار نیاز به «مراقبه مدنی» دارد زیرا که بدون تامل در چگونگی انجام یک اقدام خیر، ممکن است که بخاطر عادت و در دسترس بودن صندوقهای کمیته امداد، ناخواسته به جای آنکه کمکی به نیازمندان شده باشد، پول به جیب حامیان سرکوبگران روانه شود. شاید این مساله بدیهی بنظر آید اما بدون تمرین، مراقبت و یادآوری، در عمل براحتی فراموش میشود.
«مراقبه مدنی» باید در تمامی افرادی که قصد تقویت جامعه مدنی را دارند و در یک مبارزه مدنی شرکت میکنند، نهادینه شود. اینکه روزی در اثر یک شور جمعی و شرایط خاص، اقدام به تحریم یک فیلم، موسسه یا محصول خاصی بکنیم اما ویژگی «مراقبه مدنی» را در خود ایجاد و تقویت نکنیم، باعث میشود که به مرور زمان و با کم رنگ شدن تبلیغات و اطلاع رسانی و یا پایان یافتن آن مناسبت، هر یک از ما هدف و اصل مساله را فراموش کنیم و بعد از مدت زمان کوتاهی، دوباره عادات و اقدامات پیشین را از سر بگیریم و باز هم با بی توجهی به انتخابهای روزانه خود، به تقویت ساختار ناعادلانه و نادرست کمک رسانیم.
اقدامات کوتاه مدت و جمعی میتواند بهترین تمرین برای تقویت روحیه مراقبه مدنی باشد و ضربه های مقطعی مهمی به ساختار ناعادلانه بزند، اما اگر تداوم نداشته باشد در درازمدت نمیتواند موجب پیروزی و دستاوردی پایدار برای یک جنبش مدنی گردد. روشهای مبارزه مدنی مانند تحریم و عدم همکاری غالبا در میان مدت و درازمدت و با مداومت به نتیجه میرسند و نیازمند اقدام جمعی و احساس مسئولیت مدنی شهروندان درگیر در آن مبارزه می باشد. مبارزه مدنی یک مبارزه اخلاق مدار است و برای تداوم و ثمربخش بودن آن باید اخلاق مبارزه را یاد گرفت که یکی از آنها، «مراقب نتایج اعمال خود بودن» است. از اینروست که مراقبه مدنی، پیشنیاز مبارزه مدنی است.
پی نوشت:
1- از «نافرمانی مدنی» تا «بدفرمانی مدنی»، نظرات نلسون ماندلا، عمار ملکی
2- روزنامه جام جم، شنبه 05 ارديبهشت 1388
3- ده نمکی سازماندهی حمله را انجام می‌داد، رادیو زمانه
4- بازخوانی نظر ده نمکی درباره قتلهای زنجیره ای، سایت فرارو
5- سایت کمیته امداد، 20 مرداد 1388
6- تهیه جهیزیه دختران کشورهای دیگر همسو با سیاست های دولت نهم، روزنامه سرمایه
7- کروبی: بهزیستی و کمیته امداد در رای دخالت نکنند، سایت تابناک
8- نظارت مجلس بر فعاليت‌هاي كميته امداد كم است، خبرگزاری فارس
