تئاتر ایران در سال‌های دهه 50 همچون حوزه‌های دیگر هنری در این سال‌ها از فضای سیاسی کشور دور نمانده و همان‌طور که هنرمندان بسیاری در جشن هنر شیراز آثار ماندگاری را اجرا کرده و با تئاتر مدرن جهان غرب آشنا می‌شدند هنرمندان دیگری که گرایش‌های سیاسی و اجتماعی داشتند به نوعی مبارزه در عرصه تئاتر مشغول بودند.57
تئاتر ایران در سال‌های دهه 50 همچون حوزه‌های دیگر هنری در این سال‌ها از فضای سیاسی کشور دور نمانده و همان‌طور که هنرمندان بسیاری در جشن هنر شیراز آثار ماندگاری را اجرا کرده و با تئاتر مدرن جهان غرب آشنا می‌شدند هنرمندان دیگری که گرایش‌های سیاسی و اجتماعی داشتند به نوعی مبارزه در عرصه تئاتر مشغول بودند.
در حالی که بسیاری از هنرمندان وابسته به دولت در سال‌های پایانی حکومت پهلوی به اجرای تئاترهای لاله‌زاری و سرگرم‌کننده می‌پرداختند چهره‌هایی چون سعید سلطان‌پور و محسن یلفانی که فصلی از تئاتر ایران به نام آن‌ها پیوند خورده است در حال مبارزه با رژیم بودند و روزهای زیادی را در زندان‌های ساواک گذراندند.
سلطان‌پور، یلفانی و مبارزات انقلابی در قالب تئاتر
سعید سلطان‌پور نمایشنامه‌نویس و نویسنده به عنوان یکی از فعالان انقلابی در عرصه تئاتر و ادبیات ایران سال‌های زیادی از زندگی خود را در زندان و زیر شکنجه دستگاه حکومت پهلوی گذراند.
سلطان‌پور در حالی که لحظه‌ای از مبارزه در دفاع از آزادی و برابری دست نکشید تنها چندی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دلیل وابستگی سیاسی به چریک‌های فدایی خلق دستگیر و اعدام شد.
وی در سال 1347 از سوی ساواک به عنوان «هنرمندی خطرناک» شناخته شد و در سال 48 در حالی که یازدهمین شب نمایش «دشمن مردم» اثر هنریک ایبسن را بر صحنه داشت با هجوم نیروهای امنیتی به سالن نمایش مواجه شد.
سلطان‌پور در سال 49 نمایشنامه‌ای از محسن یلفاوی با عنوان «آموزگاران» را به صحنه برد و ساواک این بار با حمله به سالن نمایش، کارگردان، بازیگران و نمایشنامه‌نویس را دستگیر کرد.
نمایشنامه «آموزگاران» به عنوان اولین اثر ماندگار محسن یلفانی شناخته می‌شود که اجرای آن با اوج فعالیت‌های سیاسی و تظاهرات دانشجویی آن سال‌ها هم‌زمان شد.
در بخشی از گفت‌وگوی تینوش نظم‌جو کارگردان و مترجم با محسن یلفانی که پس از انقلاب در فرانسه اقامت گزید آمده است: در «آموزگاران» امر سیاست و مبارزه سیاسی به صورت یکی از عناصر یا داده‌ها و یا مفرضات آکسیون به کار گرفته شده بود.
به نظر می‌رسد جنبه سیاسی نمایشنامه «آموزگاران» در اجرای سلطان‌پور و در تبانی با تماشاگری که منتظر اشارات سیاسی بود تقویت شده است.
نمیشنامه‌های «در ساحل»، «دونده تنها» و «مرد متوسط» از دیگر نمایشنامه‌های برجسته یلفانی پیش از انقلاب به‌شمار می‌روند.
یلفانی پیش از انقلاب دو بار توسط ساواک بازداشت شد ویک بار به مدت سه ماه و بار دیگر به مدت چهار سال از عمر خود را در زندان گذراند.
«عباس آقا کارگر ایران ناسیونال»
سلطان‌پور پس از آن‌که دادگاه را به محاکمه می‌کشد آزاد شده و کتاب «نوعی از هنر، نوعی از اندیشه» را به صورت پنهانی منتشر می‌کند.
او که بارها به دلیل انتشار کتاب‌ها و اشعار خود به ویژه آن دسته از اشعاری که در زندان به نگارش درآمدند دستگیر شده و روانه زندان می‌شود تا سال 57 به مبارزه خود در عالم ادبیات و تئاتر برای آزادی ادامه می‌دهد.
در حالی‌که فاصله سال‌های 57 تا 58 را دوران اوج فعالیت‌های تئاتری ایران می‌دانند به نوعی از تئاتر در تاریخ تئاتر ایران که در این دوران رواج یافته است نیز اشاره می‌شود که با عنوان تئاتر «تبلیغی و تهییجی» از آن یاد می‌شود.
کارشناسان تئاتر مشخصات این شیوه تئاتر که از شوروی آغاز شد و در کشورهای دیگر نیز رواج یافت را بهره‌گیری از شعر و زبانی ریتمیک، موضوعی همه‌گیر، ارتباط با شرایط اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در یک زمان اجرایی محدود و در یک مکان خاص که محل اجتماع مردم باشد و به تماشاگر اجازه وارد شدن به اجرا را بدهد می‌دانند.
«عباس آقا کارگر ایران ناسیونال» معروف‌ترین اثر سعید سلطان‌پور در سال 58 در قالب تئاتر «تبلیغی و تهییجی» اجرا شد و به عنوان اولین نمایش مستند در ایران شناخته می‌شود.
این نمایش که مبتنی بر بنیاد زندگی واقعی کارگری مبارز شکل گرفت اشاره داشت به مبارزات کارگران خودروسازی ایران و اعتصاب‌هایی که در اوج خفقان شکل گرفته بودند.
صادق هاتفی و ناصر رحمانی‌نژاد
صادق هاتفی و ناصر رحمانی‌نژاد چهره‌های تئاتری دیگری هستند که در کنار یلفانی و سلطان‌پور به مبارزات آزادی‌خواهانه خود در عرصه تئاتر پرداخته بودند.
ناصر رحمانی‌نژاد به همراه سعید سلطان‌پور از بنیان‌گذاران «انجمن تئاتر ایران» به‌شمار می‌رود که در سال‌های 51 و 52 نمایشنامه‌هایی را در زندان پهلوی کار کرد.
این دو هنرمند و فعال سیاسی در اواخر دهه چهل و اوایل دهه 50 «انجمن تئاتر ایران» را با هدف مستقل بودن بدون پشتوانه دولتی تاسیس کردند.
گفته می‌شود نمایش «انگل‌ها» یا «خرده بورژواها» اثر ماکسیم گورکی که در سال 53 توسط رحمانی‌نژاد به روی صحنه رفت تنها به مدت پنج شب اجرا شد و در آخر کلیه اعضای گروه به همراه رحمانی‌نژاد دستگیر شدند.
«بزرگ‌ترین مسابقه بوکس روی زمین» نام نمایشنامه دیگری است که توسط رحمانی‌نژاد در سال 59 به شیوه نمایش خیابانی تنها به مدت دو روز اجرا شد و با دستگیری کارگردان و عوامل نمایش پایان یافت.
نمایشنامه «ولد کشته» اثر صادق هاتفی نیز از جمله آثاری است که در راستای مبارزات این دسته از هنرمندان شکل گرفت.
«ولد کشته» با دو شخصیت اصلی و چند شخصیت فرعی به روستای بی آب و علفی می‌پردازد که اهالی آن حق استفاده از آب را ندارند.
گفتنی است محمود دولت‌آبادی نویسنده شناخته شده رمان «کلیدر» نیز در آن سال‌ها با حضور در «انجمن تئاتر ایران»، بازی در نمایشنامه «حادثه درویشی» نوشته آرتور میلر به کارگردانی ناصر رحمانی‌نژاد و «چهره‌های سیمون ماشار» اثر برشت به کارگردانی محسن یلفانی و سعید سلطان‌پور از جمله شخصیت‌های فعال سیاسی بود که بعدها از تئاتر فاصله گرفت.
در این میان آثار غلامحسین ساعدی که کار خود را با نوشتن نمایشنامه‌هایی درباره انقلاب مشروطیت آغاز کرد تاثیر انکارناپذیری در رشد فضای سیاسی و اجتماعی تئاتر ایران در سال‌های دهه 40 و 50 داشت.
ساعدی و تاثیر انکارناپذیرش بر روند تئاتر اجتماعی ایران
ساعدی نیز با به کارگیری کنایه‌ها و نشانه‌های نمادین به مسایل اجتماعی و سیاسی می‌‌پرداخت و بسیاری از نمایشنامه‌نویسان و کارگردانان تئاتر ایران با تاثیرپذیری از آثار ساعدی بود که آثار ماندگاری را خلق کردند.
ساعدی که بارها توسط ساواک دستگیر شده بود مدتی را در زندان «قزل قلعه» و «اوین» سپری کرده بود در فروردین 61 پس از آن‌که مدتی در خفا زندگی کرد به پاریس رفت و همان‌جا درگذشت.
جامعه تئاتری ایران از بسیاری از آثار وی چون «لال بازی»، «واهمه‌های بی‌نام و نشان»، «آی باکلاه، آی بی‌کلاه»، «چوب به‌دست‌های ورزیل» و «عزاداران بیل» به عنوان شاهکارهای ادبی ایران یاد می‌کنند.
