مقتدی صدر پس از گذران قریب به چهار سال در ایران، به عراق بازگشته است و همین زمینه ساز پرسش‌ درباره زمان و دلایل بازگشت او شده است. محمود کیان‌ارثی، به بررسی پرسش‌ها و پاسخ‌های احتمالی می‌پردازد.

ورود مقتدی صدر به عراق و سخنرانی وی در حضور جمعیت بزرگی از طرفدارنش در نجف، برای بسیاری ناگهانی بود و نگرانی‌هایی در میان مسولان امریکایی و همینطور برخی رهبران عراقی به وجود آورد. مقتدی صدر در راس جریانی قرار دارد که هم از لحاظ سیاسی در عراق تاثیر گذار است و هم بازوی مسلح آن، تحت عنوان سپاه مهدی هنوز از توانایی می‌دانی قابل توجهی برخوردار است.

جریان صدر حضور سیاسی فعالی در عراق دارد؛ بطوریکه اکنون هفت پست وزارت در دولت نوری مالکی و ۳۹ کرسی پارلمان عراق را در اختیار آن است. به این ترتیب جریان صدر جناحی قدرتمند در ساختار دولت وحدت ملی عراق که چند هفته بیشتر از عمر آن نمی‌گذرد به شمار می‌رود.

در این رابطه همین بس که نوری مالکی برای تشکیل دولت خود، چاره‌ای جز گرفتن چراغ سبز جریان مقتدی صدر برای تصدی مجدد سمت نخست وزیری نداشت که خود دلیل دیگری بر نفوذ بالای این جریان شیعه در عراق است.

این در حالیست که روابط مقتدی صدر و نوری مالکی در دوران پیش از خروج این رهبر شیعه از خاک عراق و اقامت وی در قم، به شدت تیره بوده است. عملکرد خشونت بار سپاه مهدی که تحت رهبری مقتدی صدر فعالیت کرده و دست به ترور و بازداشت رهبران و وابستگان نظام بعثی پیشین می‌زد، باعث شد که کاسه صبر نوری مالکی لبریز شده و دولت وی و ارتش عراق در سال‌های ۲۰۰۷ و ۲۰۰۸ دست به دستگیری و سرکوب گسترده طرفدارن مقتدی صدر در شهر‌های نجف و بغداد بزند.

در این زمان، فعالیت میلیشیا‌های سپاه مهدی تا آنجا گسترش یافته بود که نه فقط عناصر بعثی پیشین، بلکه برخی چهره‌های اهل سنت را در عراق هدف قرار داده و به این ترتیب نگرانی از بالا گرفتن تنش‌های مذهبی میان اهل سنت و شیعیان را گسترش داده بود.

چهره متفاوت مقتدی صدر

به نظر می‌رسد، سپری کردن قریب به چهار سال در ایران، ادبیات و رفتار مقتدی صدر را تغییر داده باشد. در این زمینه می‌توان به مواضع اخیر وی و سخنانش در شهر نجف عراق اشاره کرد. وی در جمع انبوه هوادارنش در نجف، در پاسخ به شعارهای بسیار تند آن‌ها، گفت که از شنیدن این شعارهای تند، خسته و دل آزرده است و دیگر نمی‌خواهد این شعار‌ها سر داده شود.

از منظر داخلی، آشتی مقتدی صدر با نوری مالکی، نخست‌وزیر عراق نشان دهنده آن است که وی در اندیشه بازسازی روابط خود با گروه‌های سیاسی مختلف عراقی است.

در این زمینه، سخنان مقتدی صدر در چند روز گذشته درباره اقلیت سنی عراق قابل توجه بوده است به گونه‌ای که وی سعی داشته نگرانی آن‌ها را از باز گشت خویش به صحنه عراق زدوده و به آن‌ها اطمینان دهد که اتفاقات گذشته که در رابطه با فعالیت‌های سپاه مهدی رخ داد، دیگر پیش نخواهد آمد.

همچنین موضوع دیدار وی با آیت الله سیستانی، مهم‌ترین مرجع تقلید شیعیان در عراق، نیز نشان دهنده عزم وی برای عبور از اختلافات و موضعگیری‌های تند گذشته علیه آیت الله سیستانی در قبال حضور نظامیان آمریکایی در خاک عراق است.

از اینرو شاید مقتدی صدر در عراق جدید، جایگاه تازه‌ای برای خود متصور می‌باشد که با رهبری صرف جریانی در حد سپاه مهدی و شعارهای تند گذشته آن تفاوت دارد.

نگرانی آمریکا از جریان صدر

بازگشت مقتدی صدر به عراق در مرحله‌ای صورتی گرفته است که قرار است نیروهای نظامی آمریکا به زودی از خاک این کشور خارج شوند. مقتدی صدر مهم‌ترین و سر سخ‌ترین مخالف آمریکا و حضور نظامی آن در عراق به شمار می‌رود. سپاه مهدی که به عنوان بازوی نظامی جریان صدر نگریسته می‌شود و در عملیات‌های نظامی علیه سربازان آمریکایی نقش مهمی داشته است، کم و بیش قدرت خود را حفظ کرده است. این در حالیست که بر خلاف جریان صدر، سایر گروه‌های عمده شیعه عراق، مانند مجلس اعلی، روابط گرمی با واشنگتن داشته‌اند.

با وجود آنکه مقامات کاخ سفید از بازگشت سر زده مقتدی صدر به عراق نگران شده‌اند، اما به نظر می‌رسد کسی نمی‌داند برنامه وی برای مرحله آتی در عراق چه بوده و چه سیاستی در قبال نیروهای اشغالگر در خاک عراق در پیش خواهد گرفت. البته مقتدی صدر در سخنرانی خود در نجف وعده داده است که با همه امکانات به نبرد با اشغالگران ادامه دهد. با این حال، بازگشت این روحانی عراقی که با فاصله کمی از دیدار علی اکبر صالحی، سرپرست وزارت امور خارجه ایران از عراق، صورت پذیرفته را باید در متن توافق‌های احتمای پشت پرده میان جریان‌های منطقه‌ای فعال در این کشور نیز دید.

رهبر جریان صدر نیتی برای به چالش کشیدن دولت وحدت ملی نوری مالکی ندارد و حداقل در این سطح به نظر نمی‌رسد ورود مقتدی صدر به عراق، ترتیبات سیاسی به وجود آمده در این کشور را بر هم بزند، اما در مرحله پس از خروج نیروهای آمریکایی از عراق، ورود وی زمینه را برای چینشی تازه در سطح جریان‌های سیاسی شیعه فراهم آورده و در مجموع می‌تواند به وجود آورنده ساختار تازه‌ای از رقابت سیاسی در این کشور باشد.

ایران و جریان صدر

به نظر می‌رسد از همین نقطه نیز، حساب‌های ایران که اکنون دست بر‌تر را در معدلات سیاسی عراق دارد، آغاز می‌شود.

هر چند ایران از نخست وزیر نوری مالکی در جریان تشکیل دولت تازه عراق حمایت کرد، اما جریان نوری مالکی و شخص وی لزوما گزینه تماما مطلوبی برای جمهوری اسلامی نبوده است. همینطور، مقتدی صدر در مجموع عملکرد سیاسی خود را بر مبنای اصولی که به آن باور داشته تنظیم کرده و نمی‌توان وی را نیز چهره‌ای فعال در چارچوب سیاست‌های ایران در عراق به شمار آورد. او از همکاری‌های تهران و واشنگتن در عراق ناراضی بوده و انتقادهای زیادی در این زمینه متوجه رهبران ایران کرده است.

استقلال عمل وی از جمهوری اسلامی تا به آن حد بوده که دو سال پیش، وی در گفتگویی با تلویزیون الجزیره قطر که در خانه وی در قم صورت گرفت، اعلام کرد که هر چند به رهبر ایران احترام می‌گذارد اما به سیاست‌های وی در عراق انتقاد دارد و این انتقاد‌ها را در جلسه‌ای به وی گوشزد کرده است.

در مجموع به نظر می‌رسد ایران حضور سیاسی جریان رادیکال صدر را عاملی متعادل کننده در کنار مجلس اعلی به عنوان جریانی پراگماتیک و میانه رو می‌بیند و سعی می‌کند با حفظ روابط نزدیک خود با این گروه‌ها، بر روند سیاسی آتی عراق، بویژه در دوران پس از خروج نیروهای آمریکایی، تاثیر بگذارد.

در این زمینه، می‌انجیگری‌های تهران میان مقتدی صدر، نوری مالکی و مجلس اعلی شیعیان عراق برای رسیدن به توافق بر سر تشکیل دولت وحدت ملی در این کشور قابل ملاحظه بوده و می‌تواند چشم اندازی از آینده روابط جمهوری اسلامی با جریان‌های شیعه عراق و نقش تهران در این کشور همسایه را نشان دهد.