موزه «ملت یهود» در تل‌آویو، تاریخ یهودیان ایران را به نمایش گذاشته است. مجموعه آثار منحصربه‌فرد این نمایشگاه، تاریخ پرفراز و نشیب یهودیان ایران را پیش روی تماشاگر قرار می‌دهد.
برپایی نمایشگاه «داستان ایران و یهودیان: نورها و سایه‌ها»، حدود دو سال طول کشیده است. در این مدت، بیش از 260 شی مختلف از مجموعه‌های شخصی و یا موزه‌های مختلف جمع‌آوری شده است. برخی از این نمونه‌های باستان‌شناسی یا هنری این نمایشگاه، برای اولین بار است که به نمایش در می‌آیند.
علاوه بر دانشگاه‌های متعدد در آمریکا و اسرائیل، بسیاری از یهودیان ایرانی‌تبار نیز در گردآوری این آثار مشارکت کرده‌اند.
آثار در دو گالری به صورت جداگانه و بدون رعایت تناوب تاریخی به نمایش درآمده‌اند. در واقع تماشاگر با آمیزه‌ای از آثاری از گذشته و حال روبرو می‌شود. دست‌اندرکاران تلاش کرده‌اند که علاوه بر تمرکز بر روی ریشه‌ها و هویت یهودیان ایران، تأثیر و تأثر قرن‌ها و هزاره‌ها هم‌زیستی بین ایرانیان و یهودیان را به نمایش بگذارند.
یهودیان در ایران
تاریخ یهودیان ایران، تاریخی روشن است که سایه‌ها و تاریکی‌هایی نیز بر گوشه‌های آن سنگینی می‌کند. تاریخی با قدمتی بیش از 2700 سال که به زمان آزاد شدن یهودیان توسط کورش کبیر باز می‌گردد. در سال 636 میلادی، اعراب به ایران حمله کردند و ایرانیان به اسلام گرویدند. از آن پس تاکنون، یهودیان ایران در کشوری زیسته‌اند که دولت و دولت‌مردانی مسلمان دارد.
بر اساس روایت‌های تاریخی، کورش پس از فتح میان‌دورود (بین‌النهرین) به یهودیان اجازه داد تا به سرزمین‌های خود بازگردند.
همچنین او به یهودیان اطمینان داد که آزادند تا دیانت خود را حفظ کنند. همچنین بر اساس این روایت‌ها، کورش از احداث دومین معبد یهودیان در اورشلیم نیز پشتیبانی کرد.
با توجه به این شرایط، بسیاری از یهودیان از بازگشت به میهن خود صرف‌نظر کرده و در ایران ماندنی شدند و به این ترتیب یک اقلیت قومی-مذهبی مورد احترام در ایران باستان به وجود آورند. یهودیان امروز هنوز هم از کورش به نیکی یاد می‌کنند و او را نمادی از مدارا و هم‌راهی می‌دانند.
با روی کار آمدن سلسله ساسانی در ایران، دوران روشن تاریخ یهودیان به تاریکی گروید. در این دوره، آزار و پیگرد یهودیان آغاز شد.
در ابتدای قرن شانزدهم میلادی، سلسله صفوی در ایران بر روی کار آمد. پادشاهان صفوی، تشیع را دین رسمی ایران اعلام کردند و از آن پس «غیر مسلمانان» نجس و ناپاک تلقی شدند. برخی از غیر مسلمانان، از جمله یهودیان مشهد مجبور به تغییر مذهب و روی آوردن به اسلام شدند.
در این دوران، یهودیان ایران تلاش کردند تا علیرغم فشارهای اجتماعی، هویت و سنت‌های خویش را حفظ کنند. از ازدواج با غیر یهودیان پرهیز و خانواده‌ها را به زادوولد بیشتر ترغیب کردند.
لباس نامزدی سپید یک دختر هشت ساله، که در یکی از ویترین‌ها به نمایش گذاشته شده است، حکایت از نامزدی دختران یهودی در سن پایین دارد.
روایت می‌شود که یهودیان دختران خود را در سن پایین به نامزدی پسران جوان یهودی درمی‌آورند تا بعدها بتوانند با این بهانه، خواستگاران مسلمان را از خود برانند.
عتیقه‌های خانواده‌های ایرانی‌تبار
آثار چشم‌گیر و گران‌بهای نمایشگاه، بخش‌های نادیده داستان زندگی یهودیان ایران را در بردارد. بسیاری از این قطعات، از سوی خانواده‌های یهودی ایرانی که قبل یا پس از انقلاب اسلامی از ایران خارج شده‌اند، در اختیار موزه «تاریخ ملت یهود» دانشگاه تل‌آویو قرار داه شده است.
یهودیان ایران که سال‌هاست به کسب و کار تجارت عتیقه و آثار قدیمی نیز مشغول‌اند، توانسته‌اند بسیاری از اشیایی که به نوعی اسناد تاریخی این قوم به شمار می‌آیند را نگهداری کنند.
از جمله این اشیا، لوح‌نبشته‌های گلی است که در واقع اسناد واگذاری زمین یا معامله‌هایی است که در بین یهودیان در ایران باستان صورت می‌گرفته است. این لوح‌نبشته‌ها مربوط به شش‌صد سال پیش از میلاد مسیح هستند و بر روی برخی از آنان جزییات زندگی و آداب و رسوم یهودیان ایران به خصوص ساکنان «اصفهان امروزی» به تفصیل آمده است.
دست‌نوشته‌های موجود در نمایشگاه، به زبان عبری هستند. فهم این نوشته برای کسی که زبان فارسی و آیین نگارش عبری می‌داند بسیار ساده‌تر است. چرا که برخی از نوشته‌ها علیرغم استفاده از حروف عبری، در واقع به زبان فارسی نوشته شده‌اند.
برای پاس داشتن خاطره منشور کورش، نسخه‌ای بدلی که از روی منشور اصلی و در موزه‌ی بریتانیا تهیه شده است در این نمایشگاه به معرض بازدید عموم قرار داده شده است. برخلاف ادعایی که در برخی رسانه‌های اسراییلی مبنی بر اصل بودن این منشور شد، دست‌اندرکاران نمایشگاه بر بدلی‌بودن این منشور تاکید دارند.
شعر و موسیقی یهودیان ایران نیز جایگاه ویژه‌ای در نمایشگاه دارد. همان‌گونه که تاریخ ایران سرشار از شعر و موسیقی است، داستان یهودیان ایران زمین را هم نمی‌توان از تاثیر شگفت‌آور موسیقی و شعر جدا دانست. موسیقی‌دانان، نوازندگان و هنرمندان یهودی تاثیر به سزایی در شکوفایی موسیقی اصیل ایرانی داشته‌اند. سازهای ایرانی که به دست یهودیان ساخته شده است همیشه شهرت داشته‌اند.
مناخه ساسون، مجموعه‌دار و استاد سنتور یهودی، تعدادی از سنتورهای کم‌یاب مجموعه شخصی خود را در اختیار موزه تل‌آویو قرار داده است تا در این نمایشگاه به معرض تماشای عموم قرار بگیرند.
کنفرانس دو روزه در کنار نمایشگاه
تنوع و گوناگونی آثار به نمایش درآمده، نتیجه پشتیبانی یهودیان ایرانی مقیم خارج از کشور هم هست. از جمله این افراد می‌توان از «سر داوید آلیانس» کارخانه‌دار معروف انگلیسی ایرانی‌تبار و تنها عضو ایرانی‌تبار مجلس لردهای بریتانیا و همچنین خانواده نظریان نام برد.
خانواده نظریان هم مثل سر آلیانس، از ثروتمندان نامی یهودی ایرانی هستند که به این نمایشگاه کمک‌های مالی قابل توجهی کرده‌اند. بنیاد یونس و ثریا نظریان که در آمریکا و اسرائیل فعالیت دارد، پشتیان مالی اصلی برگزاری این نمایشگاه بوده است.
در شب گشایش نمایشگاه، یهودیان ایرانی‌تبار زیادی از سراسر جهان به خصوص امریکا و اسرائیل شرکت داشتند. اغلب این افراد پس از انقلاب اسلامی ایران و با افزایش محدودیت‌های اجتماعی و سیاسی برای اقلیت‌های قومی مذهبی، از ایران خارج شده‌اند.
هم‌زمان با برگزاری این نمایشگاه، کنفرانسی دوروزه نیز در دانشگاه تل‌آویو برگزار شد. در این کنفرانس زندگی و تاریخ یهودیان ایران با تمرکز بر روی بررسی زندگی و آداب یهودیان ایران و نیز تاثیر سیاست‌های دولتی بر روابط بین ملت یهود و مردم ایران مورد پژوهش قرار گرفت.
در در مراسم گشایش نمایشگاه، تلویزیون اسرائیل با بسیاری از بازدیدکنندگان گفتگو کرد. یکی از آن‌ها که زنی ایرانی‌تبار بود گفت: زمانی ایرانی یا میزراخیم‌بودن در اسرائیل افتخاری نداشت و ایرانی ها تحقیر می شدند ولی امروز خیلی از ایرانی ها در مواضع قدرت سیاسی، علمی و فرهنگی قرار گرفته‌اند، از گذشته پر افتخار خود آگاه‌ترند و به آن می‌بالند.
مسئله دیگری که در حاشیه برگزاری این برنامه مطرح بود، صدور حکم دادگاه عالی اسرائیل برای موسی قصاب، رئیس‌جمهور پیشین اسرائیل بود که تبار ایرانی دارد. یهودیان ایرانی‌تبار اسراییل معتقدند که محکومیت قصاب در روز افتتاحیه نمایشگاه اعلام شد، ضربه بزرگی به حیثیت جامعه ایرانیان اسرائیل است.
نمایشگاه «نورها و سایه‌ها- داستان ایران و یهودیان» تا پایان می 2011 (میانه خرداد 89) در موزه «ملت یهود» وابسته به دانشگاه تل‌آویو بر پا خواهد بود.
