سینمای ایران در سالی که گذشت، دوران سخت و پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشت.

سینمای ایران در حالی که در داخل با تهدید‌ها، فشار‌ها و محدودیت‌های بسیاری روبرو بود، در خارج توانست موفقیت‌های قابل توجهی کسب کند.

سالی که گذشت، سالی بود که دولت تمام توان خود را برای کنترل سینما به کار برد و تنش میان سینماگران و خانه سینما با دولت و معاونت امور سینمایی به اوج خود رسید.

سالی که حسن عباسی بر صندلی داوری جشنواره فجر نشست اما به جعفر پناهی اجازه داده نشد تا بر صندلی داوری جشنواره برلین بنشیند. سالی که جواد شمقدری سینماگران مستقل را به «سیاه نمایی» متهم کرد و «سیاه نمایی» را بد‌تر از جاسوسی خواند و مانع از ارسال برخی از فیلم‌ها به این بهانه به جشنواره‌ها شد.

سالی که اصغر فرهادی به خاطر دفاع از حق فیلمسازی جعفر پناهی و آرزوی بازگشت گل شیفته فراهانی و محسن مخملباف به وطن، مورد غضب مسئولان سینمایی قرار گرفت و فیلمش «جدایی نادر از سیمین» تا مرز لغو پروانه ساخت رفت. فیلمی که در عرصه بین المللی برای سینمای ایران افتخار آفرید و توانست خرس طلایی جشنواره فیلم برلین را به عنوان بهترین فیلم کسب کند و فیلمسازان برجسته‌ای چون بلاتار را ناکام بگذارد.

وضعیت اکران فیلم

در سال گذشته، نظارت و کنترل بر اکران فیلم، یکی از موضوع‌های اصلی اختلاف بین خانه سینما و وزارت ارشاد بود.

ظاهرا تلاش بر این بود که میزان تولیدات و اکران سالانه نسبت به سالهای قبل افزایش یابد اما طبق آمار منتشر شده از سوی خانه سینما، میزان تولید فیلم در سال گذشته به ۹۰ فیلم افزایش یافت و تعداد فیلم‌های اکران شده نیز به ۶۰ فیلم رسید.

اکران فیلم‌ها بدون در نظر گرفتن تنوع مضمونی آن‌ها، حضور یک بازیگر زن به طور همزمان در چند فیلم روی پرده و نمایش تک ‌سانس فیلم‌ها، انتقاداتی بود که از سوی تهیه کنندگان به سیاست وزارت ارشاد در زمینه اکران فیلم‌ها در سال ۱۳۸۹ صورت گرفت. این مشکلات ظاهرا در آیین نامه تدوین شده خانه سینما برای اکران سال ۱۳۹۰ برطرف شده و به مدیرکل نظارت و ارزشیابی وزارت ارشاد ابلاغ گردید اما علیرضا سجادپور مدیرکل اداره نظارت و ارزشیابی، با ایجاد شورای عالی اکران در برابر شورای صنفی نمایش، عملا با تهیه کنندگان سینمایی مستقل به مخالفت برخاست و وضعیت اکران را خود در دست گرفت.

پرفروش‌ترین فیلم‌ها

در سال گذشته، علیرغم تولید نسبتا بالای فیلم در ایران، وضعیت گیشه چندان مناسب نبود و آمار فروش فیلم‌های سینمایی در این سال نشان می‌دهد که اقتصاد سینمای ایران همچنان درگیر بحران‌های مالی است.

به غیر از فیلم پرخرج «ملک سلیمان» ساخته شهریار بحرانی که به واسطه تبلیغات گسترده تلویزیونی و زمان اکران طولانی‌اش، توانست بیش از سه میلیارد تومان بفروشد، فروش سایر فیلم‌ها، حتی به مرز دو میلیارد تومان هم نرسید.

با این حال علاوه بر فیلم «ملک سلیمان»، فیلم‌های «افراطی‌ها» ساخته جهانگیر جهانگیری، «پسرآدم، دختر حوا»، ساخته رامبد جوان، «پوپک و مش ماشاءالله» ساخته فرزاد موتمن و «سن‌پطرزبورگ» ساخته بهروز افخمی، با فروش بیش از یک میلیارد تومان، درصدر جدول پرفروش‌ترین فیلم‌های سال ۸۹ قرار گرفتند.

اکران فیلم‌های توقیفی

یکی از سیاست‌های معاونت سینمایی وزارت ارشاد در سال قبل، اکران فیلم‌های توقیفی سال‌های گذشته بود. این سیاست که اجرای آن از زمان جشنواره بیست و هشتم فیلم فجر و به صورت محدود آغاز شد، در سال ۸۹ به شکل وسیع تری ادامه یافت. بر مبنای چنین سیاستی بود که فیلم‌های «به رنگ ارغوان» ساخته ابراهیم حاتمی کیا، «تسویه حساب» ساخته تهمینه میلانی، «آتشکار» ساخته محسن امیریوسفی، و «عصر جمعه» ساخته مونا زندی‌حقیقی، بعد از چند سال توقیف به خاطر مشکلات ممیزی، از پستو‌ها درآمدند و اکران عمومی شدند.

اما اکران فیلم‌های توقیفی، واکنش‌های منفی چهره‌های سیاسی و رسانه‌های تندرو را به دنبال داشت. محمدحسین صفار هرندی وزیر سابق ارشاد اسلامی که بیشتر این فیلم‌ها در دوره وزارت او توقیف شده بود، در گفتگویی، با انتقاد از سیاست رفع توقیف فیلم‌های توقیف شده گفت: واقعا جای سوال دارد که چرا فیلم‌هایی که ما توقیف کردیم، رفع توقیف شد؟ مگر دولت عوض شده بود که می‌‏گوییم این فیلم‌ها را آزاد می‌کنیم تا دل آن‌ها به دست بیاید در صورتی که دل‌ها به دست نمی‌‏آید و‌‌ همان آدمی که پارسال این باج به او داده شده امسال آمد و چهره‏ای دیگر از خود نشان داد و فیلمی ساخت که کسانی که پارسال خیابان‌های تهران را کثیف کرده بودند برایش کف بزنند.

اشاره آقای هرندی به رفع توقیف فیلم به رنگ ارغوان ساخته ابراهیم حاتمی کیا و نمایش فیلم تازه‌اش گزارش یک جشن در جشنواره فیلم فجر بیست و نهم بود.

آقای هرندی همچنین با انکار دستاوردهای تاریخی سینمای صد ساله ایران، گفته بود: ما در سینما هرچه داریم پس از انقلاب است.

فرش قرمز برای فیلم‌ها

خانه سینما در سال گذشته، تمهیدات جدیدی را برای کشاندن مخاطبان به سینما و گرم کردن بازار نمایش فیلم‌ها درنظر گرفت که یکی از آن‌ها برگزاری مراسم فرش قرمز برای همه فیلم‌های سینمایی بود که قرار بود با کمک موسسه سینما شهر با حضور بازیگران وعوامل فیلم اجرا شود اما اجرای این طرح علیرغم موافقت اولیه موسسه سینما شهر با مخالفت مقامات سینمایی مواجه شد و در عمل ناکام ماند.

تشکیل شورای عالی سینما

تصمیم دولت برای ایجاد تشکیلات جدیدی با عنوان شورای عالی سینما، یکی از جنجال برانگیز‌ترین و پرتنش‌ترین بحث‌های سال گذشته در زمینه مدیریت سینمای ایران و سیاست گذاری سینمایی بود.

سرانجام پس از دوازده ماه، دولت آقای احمدی‌نژاد به وعده‌ای که در این زمینه داد عمل کرد و نخستین جلسه شورای عالی سینما در بهمن ماه سال قبل با حضور رئیس جمهور، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، اسفندیار رحیم مشایی، معاونت سینمایی و تعدادی از سینماگران حامی سیاست‌های دولت از جمله داود میر باقری، احمد نجفی، جمال شورجه، محسن علی اکبری، شهریار بحرانی و مسعود ده‌نمکی، و بدون دعوت از خانه سینما و نمایندگان اصناف سینمایی تشکیل شد.

در اولین نشست این شورا، مسائلی چون ضرورت تامین تجهیزات فنی سینما، احداث سالن‌های سینمایی، رفع مشکل بیمه بیکاری و بازنشستگی سینماگران و تشکیل سازمان سینمایی، مطرح گردید.

فرهاد توحیدی رئیس هیات مدیره خانه سینما در واکنش به برپایی نخستین جلسه شورای عالی سینما، شکل گیری چنین شورایی را در سینمای ایران، «اتفاقی ارزشمند» ارزیابی کرد اما از ترکیب اعضای آن انتقاد کرد.

بودجه خانه سینما

در سال ۸۹ خواسته شمقدری و تلاش او و همکارانش در معاونت سینمایی، کنترل خانه سینما و تبدیل آن به عنوان یکی از زیر مجموعه‌های معاونت سینمایی وزارت ارشاد بود که با مقاومت اعضای خانه سینما به عنوان نهادی مستقل از دولت مواجه شد. در این راه، ایجاد فشار مالی و قطع بودجه خانه سینما از سوی معاونت سینمایی به عنوان یک اهرم علیه خانه سینما به کار گرفته شد.

حکم جعفرپناهی و محمد رسول اف

در سال ۸۹ جعفر پناهی، به اتهام ساختن فیلمی «علیه نظام»، در دادگاه اولیه به شش سال حبس تعزیری و ۲۰ سال محرومیت از ساختن فیلم، نوشتن فیلم‌نامه، مسافرت به خارج از کشور و مصاحبه با رسانه‌های داخلی و خارجی محکوم شده است. محمد رسول‌اف نیز با دریافت حکم مشابهی، به شش سال زندان و محرومیت از فیلم‌سازی محکوم شد.

اما خانه سینما نتوانست اقدام جدی در مورد لغو حکم صادره علیه دو تن از شناخته شده‌ترین اعضایش انجام دهد.

درخواست مدیران خانه سینما از اسفندیار رحیم مشایی در جلسه دیدار وی با اعضای خانه سینما نیز علیرغم «قول مساعد» آقای مشایی در مورد پی گیری این موضوع، تا اواخر سال گذشته به نتیجه‌ای نرسید.

رحیم مشایی در این دیدار گفت «که حکم جعفر پناهی را دستگاه قضایی صادر کرده است و نظر دولت و رئیس‌جمهور این نیست.»

جعفر پناهی در سال گذشته یکی از داوران جشنواره فیلم برلین بود اما به خاطر ممنوع الخروج بودن نتوانست در این جشنواره شرکت کند. اما برگزارکنندگان جشنواره برلین، با اختصاص صندلی خالی نمادینی؛ یاد او را گرامی داشته و خواستار لغو احکام مجازات او و محمد رسول اف شدند.

چهاردهمین جشن سینمای ایران

اختلاف مدیران سینمایی با خانه سینما به جایی رسید که آن‌ها نه تنها در چهاردهمین جشن خانه سینما شرکت نکردند بلکه بعد از آن به همراه وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، به انتقاد از محتوای این جشن و روش برگزاری آن پرداختند.

به دنبال آن نامه نگاری‌های تندی میان محمد مهدی عسگر‌پور مدیرعامل خانه سینما و مسئولان دولتی سینمایی و وزیر ارشاد رد و بدل شد که به نتیجه روشنی نرسید و مسئولان خانه سینما راه چاره را در مذاکره و گفت‌و‌گو و با مسئولان بالادست دولتی مثل اسفندیار رحیم مشایی مشاور رئیس جمهور دیدند.

در جریان برگزاری جشن خانه سینما، اصغر فرهادی، کارگردان سر‌شناس سینمای ایران، هنگام دریافت جایزه بهترین کارگردانی برای فیلم «درباره الی»، آرزو کرد که شرایطی پیش آید که گلشیفته فراهانی بتواند به ایران برگردد، و بهرام بیضایی، امیر نادری، محسن مخملباف و جعفر پناهی بتوانند در ایران فیلم بسازند.

چند روز بعد از برگزاری این مراسم، جواد شمقدری، معاونت امور سینمایی وزارت ارشاد اعلام کرد که مجوز ساخت فیلم «جدایی نادر از سیمین» به کارگردانی اصغر فرهادی به خاطر سخنان او در جشن خانه سینما لغو شده است. اصغر فرهادی نیز در توضیح حرف‌هایش، اعلام کرد که سخنانش «هم بد نقل قول شده و هم بد تعبیر شده» است و گفت که فقط می‌خواهد این فیلم را نجات دهد.

سرانجام حمیدرضا دیبایی، مدیر روابط عمومی معاونت سینمایی در برنامه سینمایی تلویزیونی «هفت» اعلام کرد که فیلمبرداری فیلم «جدایی نادر از سیمین»، به دلیل «عذرخواهی اصغر فرهادی»، از سر گرفته شده است.

نماینده سینمای ایران در اسکار

انتخاب و معرفی فیلم «بدرود بغداد» ساخته مهدی نادری از سوی معاونت سینمایی وزارت ارشاد به آکادمی اسکار نیز از اخبار سینمایی جنجال برانگیز و پرحاشیه سال گذشته بود.

پیش از آن رسم بر آن بود که خانه سینما، نمایندگانش را به امور بین‌الملل بنیاد سینمایی فارابی معرفی می‌کرد و با حضور دو نماینده از بنیاد فارابی، پس از بحث‌های فراوان و مرور تولیدات یک سال سینمای ایران، یک فیلم به عنوان نماینده سینمای ایران به اسکار معرفی می‌شد.

اما انتخاب یک جانبه فیلم «بدرود بغداد» از طرف وزارت ارشاد بدون جلب نظر اعضای خانه سینما و بنیاد فارابی، نادیده گرفتن سنت‌های قبلی و زیر پا گذاشتن حقوق اعضای خانه سینما بود.

ظاهرا علیرضا سجادپور مدیرکل شورای نظارت و ارزشیابی وزارت ارشاد به تشخیص خود این فیلم را انتخاب کرده و به اسکار فرستاده بود اگر چه این فیلم موفق نشد حتی به مرحله اول فیلم‌های نامزد اسکار برای دریافت جایزه بهترین فیلم خارجی، راه پیدا کند و در‌‌ همان مراحل اولیه حذف شد. ظاهرا تم «ضد اشغال‌گری» این فیلم که درباره حضور نیروهای آمریکایی در عراق امروز است، مورد توجه مدیران سینمای واقع شد و آن‌ها آن را گزینه مناسبی برای ارسال به اسکار تشخیص دادند.

بیست و نهمین جشنواره فیلم فجر

در طی ده روز برگزاری این جشنواره بیست و نهم فیلم فجر، فیلم‌های تعدادی از سینماگران برجسته ایرانی مثل داریوش مهرجویی، مسعود کیمیایی، اصغر فرهادی، کمال تبریزی، بهروز افخمی، ابراهیم حاتمی کیا، علیرضا داوودنژاد و رضامیرکریمی (هرچند با اعتراض و دلخوری برخی از آن‌ها) به نمایش درآمد و با واکنش‌های متفاوت تماشاگران جشنواره و منتقدان سینمایی مواجه شد. از سوی دیگر، فیلم‌های کیانوش عیاری، رسول صدرعاملی و علیرضا امینی به خاطر رعایت نکردن برخی خطوط قرمز، از جشنواره حذف شدند و فیلم‌های فیلمسازانی چون علیرضا داوودنژاد، تهمینه میلانی، سیروس الوند و عبدالرضا کاهانی به جای نمایش در بخش مسابقه اصلی، در بخش جداگانه و تازه تاسیسی به نام نوعی نگاه به نمایش درآمدند.

با این حال جواد شمقدری، معاون امور سینمایی، جشنواره سال گذشته را «نقطه عطفی در تاریخ ادوار این رویداد سینمایی» خواند. معاون امور سینمایی ارشاد ضمن دفاع از ممیزی فیلم‌ها در زمان جشنواره و در واکنش به اعتراض برخی سینماگران گفت، «به غیر از چند نفر از دوستان که کمی دلخور شدند، مابقی سینماگران از شرایط حاکم بر جشنواره راضی بودند.»

ترکیب هیئت داوران جشنواره و وزن سیاسی سنگین آن به ویژه حضور دکتر حسن عباسی (تحلیل گر مسائل سیاسی و فرهنگی و از حامیان تندرو دولت آقای احمدی‌نژاد) در میان آن‌ها، باعث نارضایتی و اعتراض تعدادی از فیلمسازان شرکت کننده در جشنواره از جمله رضامیرکریمی شد.

رضا می‌رکریمی، کارگردان فیلم «یه حبه قند» در مصاحبه با خبرآنلاین گفت که انگیزه‌اش را برای شرکت در بخش مسابقه جشنواره از دست داده است.

میرکریمی در انتقاد از سیاست‌های «نخبه ستیزانه» مدیران جشنواره گفت که برایش مهم نیست که از چنین جشنواره‌ای جایزه بگیرد. حرف‌های می‌رکریمی بازتاب فراوانی در جشنواره داشت و خشم اعضای داوران و مدیران دولتی جشنواره را برانگیخت.

مهدی مسعودشاهی، دبیر جشنواره فیلم فجر در واکنش به حرف‌های انتقاد آمیز رضامیرکریمی، اعلام کرد که به خاطر حرف‌های وی، از اعضای هیئت داوران جشنواره عذر‌خواهی کرده است و آن‌ها (داوران) با اکراه پذیرفتند که فیلم میرکریمی در بخش مسابقه بماند و داوری شود.

در بیست و نهمین جشنواره فیلم فجر، فیلم «جرم» ساخته مسعود کیمیایی به عنوان فیلم بر‌تر جشنواره شناخته شد و سیمرغ بلورین این جشنواره را دریافت کرد.

اصغر فرهادی کارگردان فیلم «جدایی نادر از سیمین» نیز سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی و فیلمنامه این جشنواره را دریافت کرد. هر دو فیلم در ۱۲ بخش نامزد دریافت جایزه بودند.

جایزه بهترین بازیگر مرد این جشنواره به مهدی هاشمی برای فیلم آقا یوسف (ساخته علی رفیعی) و جایزه بهترین بازیگر زن نقش اول به ویشکا آسایش برای بازی در فیلم ورود آقایان ممنوع (ساخته رامبد جوان) رسید.

درخشش سینمای ایران در جشنواره فیلم برلین

فیلم «جدایی نادر از سیمین» که می‌رفت قربانی اختلاف خانه سینما و مدیران دولتی شده و توقیف شود، با کسب جایزه خرس طلایی شصت و یکمین دوره جشنواره برلین به عنوان بهترین فیلم، افتخار دیگری برای سینمای ایران در عرصه جهانی کسب کرد. هیئت داوران بخش مسابقه بین‌الملل جشنواره برلین به ریاست ایزابلا روسلینی بازیگر برجسته ایتالیایی، خرس طلای بهترین فیلم جشنواره را به فیلم اصغر فرهادی اعطاء کرد.

علاوه بر آن، جوایز خرس نقره‌ای این جشنواره برای بهترین بازیگر زن و مرد، به مجموعه بازیگران فیلم «جدایی نادر از سیمین»، شامل لیلا حاتمی، ساره بیات، سارینا فرهادی، پیمان معادی و شهاب حسینی تعلق گرفت.

برنامه تلویزیونی هفت

برنامه سینمایی تلویزیونی «هفت» که فریدون جیرانی کارگردان و نویسنده سینمای ایران آن را تهیه و اجرا می‌کند در سال گذشته، با نمایش تصویر چهره درهم شکسته فریما فرجامی که به صراحت از برخی همکاران سینمایی‌اش از جمله فاطمه معتمد آریا انتقاد می‌کرد و همچنین انتقاد شدید از فیلم جرم آخرین ساخته مسعود کیمیایی، به سوژه داغ رسانه‌ها و مطبوعات سینمایی تبدیل شد.

امین تارخ، بازیگر، خطاب به آقای جیرانی گفت برای برنامه هفت متاسف است و رخشان بنی اعتماد، در نامه سرگشاده‌ای خطاب به امین تارخ با تقدیر از واکنش او در این برنامه نوشت.

انتقاد شدید مسعود فراستی، منتقد فیلم از فیلم «جرم» ساخته مسعود کیمیایی نیز در این برنامه نیز اعتراضات زیادی را برانگیخت.

درگذشتگان سینمای ایران در سال ۸۹

سینمای ایران در سالی که گذشت، سوگوار از دست دادن تعدادی از هنرمندانش شد. از میان آن‌ها باید از رضا کرم‌رضایی، محمود بنفشه‌خواه، کیومرث ملک‌مطیعی، حمیده خیرآبادی، نعمت حقیقی، محمد رضا اعلامی، فرامرز فرازمند، مهین شهابی، منوچهر حقانی‌پرست، اسماعیل ریاحی، حسین باغی، محسن یوسف‌بیگ و مهری ودادیان نام برد.