آرش آبادپور، وبلاگ نویس ساکن کانادا، به مقاله مردمک در خصوص افزایش آمار مصرف‌کنندگان شیشه در ایران، ایراداتی وارد می‌کند.

مردمک زیر عنوان «تا پایان سال آزمایش اعتیاد به شیشه اجباری می‌شود» می‌نویسد: براساس اعلام ستاد مبارزه با مواد مخدر پس از تریاک، هروئین و کراک مصرف شیشه در ایران از دیگر موادمخدر روانگردان بالا‌تر است. 

روایت‌ها و شنیده‌ها از ایران تایید می‌کنند که مادهٔ مخدر شیشه به یک مشکل ِ اساسی تبدیل شده‌است. قیمت ِ پایین و سادگی نسبی تولید از عواملی هستند که به افزایش مصرف این مادهٔ روان‌گران دامن زده‌اند. مردمک ادامه می‌دهد: براساس آماری که سال ۸۸ منتشر شد، ۳.۶ درصد از جمعیت ایران به شیشه اعتیاد دارند.

این یک روش معمول در رسانه است. نقل عدد به ادعا پشتوانه می‌دهد. با اضافه‌شدن عدد به روایت، این دیگر یک مطلب رسانه‌ای نیست؛ این یک گزارش علمی است و آنچه در این گزارش ذکر می‌شود هراسناک است؛ شیشه یک خطر بزرگ در ایران است. ادعا این است که ۳.۶ درصد از ایرانیان به شیشه اعتیاد دارند. یا به‌عبارت دیگر، از هر ۲۸ ایرانی یک نفر به شیشه اعتیاد دارد. عدد ِ بزرگ اما تنها ستونی نیست که رسانه برای استحکام استدلالش به آن تکیه می‌دهد. عدد ِ بزرگ دام رسانه است.

شکل ۱ - سهم موادمخدر مختلف در مناطق مختلف جهان (منبع)

کمی محاسبه برمبنای این عدد به درک بهتر آن کمک می‌کند.

شیشه یک مادهٔ مخدر ِ جدید در ایران است. طبق گزارش دفتر موادمخدر و جرایم سازمان ملل متحد، در سال ۲۰۰۸، نزدیک به یک چهارم از مصرف موادمخدر در آسیا مربوط به آمفتامین‌ها بوده‌است. (شکل ۱)

اگر از هر ۱۰۰ ایرانی نزدیک به ۴ نفر به شیشه اعتیاد داشته باشند، قابل تصور است که حدود ۱۲ نفر به تریاک و هرویین و دیگر مواد مخدر معتاد هستند. اگر این همه درست باشد، قابل تصور است که از هر ۱۰۰ ایرانی حدود ۱۶ نفر به یک مادهٔ مخدر معتاد هستند (۱ نفر از هر ۶ نفر). آیا چنین اعدادی ممکن هستند؟

گزارش ‌ذکرشده در بالا، وضعیت انواع مصرف‌کنندگان موادمخدر در جمعیت ۱۵-۶۴ سال جهان را بصورت شکل ۲ نشان داده است. در این شکل دایره‌های مرکزی معتادین را نشان می‌دهند و دایرهٔ بزرگ کل جامعهٔ آماری را مشخص می‌کند. این شکل با آمار یک نفر معتاد در هر شش ایرانی متضاد به‌نظر می‌رسد.

شکل ۲ - مصرف مواد مخدر در سال ۲۰۰۸ (منبع)

نباید از خاطر برد که ایران در مسالهٔ موادمخدر وضعیتی بد‌تر از میانگین دارد.

شکل ۳ تعداد مصرف‌کنندگان موادمخدر در کشورهای مختلف جهان را در هر ۱۰۰ هزار نفر در سال ۲۰۰۲ نشان می‌دهد. رنگ سرخ ایران، و همسایه‌اش افغانستان، نشان‌دهندهٔ خطرناک بودن وضعیت ایران است. در این شکل، از هر ۱۰۰ هزار ایرانی بیشتر از ۴۴۰ نفر مصرف‌کنندهٔ مواد مخدر بوده‌اند.

شکل ۳ - مصرف مواد مخدر در جهان در سال ۲۰۰۲ (منبع)

به مردمک و منبعی که از آن آمار سوال‌برانگیز ِ اعتیاد ۳.۶  درصد ایرانیان به شیشه ذکر شده است برگردیم. این منبع یک اینفوگرافیک است (شکل ۴) که توسط مردمک تهیه شده است و نشان می‌دهد که آمار سال ۱۳۸۸ وجود حدود ۲ میلیون معتاد در ایران را نشان می‌دهد. از این جمعیت ۷۲ هزار نفر به شیشه اعتیاد دارند. آمار مشابهی این عدد را تایید می‌کند.

در نقل خبر، این جمله که «۳.۶ درصد از معتادان ایرانی به شیشه اعتیاد دارند» به «۳.۶ درصد از مردم ایران به شیشه اعتیاد دارند» تبدیل شده است. به این ترتیب، جمعیت معتادان شیشه در ایران حدودا ۳۰ برابر بزرگ‌تر نقل‌شده است.

یک جستجوی ساده به‌دنبال «شیشه مخدر» در گوگل تصاویر آزارنده‌ای از معتادین به این ماده را نشان می‌دهد. مشاهدهٔ تصویر انسان‌هایی که اعضای بدنشان دچار عفونت ِ شدید است می‌تواند بزرگی ِ سوال‌برانگیر ِ عدد ِ نقل‌شده را در پس ِ یک فاجعهٔ انسانی پنهان کند. نکتهٔ کلیدی این است؛ یک عدد ِ بزرگ می‌تواند نشان‌دهندهٔ یک اتفاق ِ بزرگ باشد، اما دو امکان ِ دیگر، خطا در اندازه‌گیری و اشتباه در نقل ِ عدد هستند. این دو امکان ِ آخر بسیاری اوقات اتفاقات ِِ محتمل‌تری هستند.

شکل ۴ - اینفوگرافیک مصرف شیشه در ایران (منبع)

* این متن به گزارش مردمک، پیش از تصحیح اشاره دارد.