گزارش نشریه سینمایی هالیوود ریپورتر که به بهانه اکران عمومی فیلم «جدایی نادر از سیمین» اصغر فرهادی در آمریکا که در شماره دسامبر این نشریه منتشر شده است.

بعد از سال‌ها ستایش تماشاگران فیلم‌های هنری از تولیدات سینمای ایران، اکنون این سینما، با نمایش فیلم «جدایی نادر از سیمین» که روز ۳۰ دسامبر در آمریکا اکران شده، تماشاگران بیشتری خواهد یافت.

«جدایی نادر از سیمین»، درام دادگاهی درباره طلاق و اقدام به قتل که درعین حال نقد چند جانبه جامعه ایران است.

این فیلم که تا کنون خرس طلایی برلین و چندین جشنواره جهانی دیگر را برده و نامزد جایزه گلدن گلوب هست، بعد از فیلم «بچه‌های بهشت» که نامزد جوایز اسکار سال ۱۹۹۷ بود، بهترین نماینده ایران برای بخش فیلم‌های غیر انگلیسی زبان اسکار است.

فیلم فرهادی در تاریخ ۱۲ دسامبر، نخستین فیلم خارجی بود که برنده جایزه بهترین فیلمنامه منتقدان فیلم لوس آنجلس شد و حالا احتمال برنده شدنش در اسکار به عنوان بهترین فیلم و بهترین فیلمنامه، بیشتر شده است.

این دستاورد‌ها برای فیلم و فیلمسازی که تا همین اواخر در لیست جوایز کسی نبود، دستاورد کمی نیست.

به گفته مایکل بارکر، از روسای سونی پیکچرز کلاسیکز، هر چند سال، فیلمی می‌آید که خیلی تازه است و از جایی است که هیچ کس انتظارش را ندارد و واقعا قابلیت عبور از فرهنگ‌ها را دارد. جدایی نادر از سیمین، یکی از آن فیلم‌هاست. ما این تجربه را با فیلم «زندگی دیگران» و فیلم‌های آلمادوار داشتیم.

آلمادوار، همانند فلینی و برگمن، یک ستاره پاپ است اما فرهادی هنوز به آن مرحله نرسیده اما در ظرف یکی دو ماه آینده خواهد رسید.

مایکل بارکر و همکارش تام برنارد، بعد از توصیه سید بن سید، تهیه‌کننده فیلم «کشتار» رومن پولانسکی که کار فرهادی را در برلین دیده بود، مسئولیت پخش «جدایی نادر از سیمین» در آمریکا را به عهده گرفتند.

فرهادی ۳۹ ساله، که این فیلم را با یک دوربین و با بودجه‌ای بین ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزار دلار در سال ۲۰۱۰ در تهران ساخته، می‌گوید که دلایل زیادی برای این موفقیتش وجود دارد.

پلات فیلم «جدایی نادر از سیمین»، خیلی بیشتر از کارهای فیلمسازان سر‌شناس ایرانی مثل عباس کیارستمی، محسن مخملباف و جعفر پناهی، مورد پسند مخاطبان جهانی است.

جدایی، داستان زوج سکولاری است که به دنبال طلاق‌اند. زن می‌خواهد ایران را ترک کند، اما مرد می‌خواهد بماند و از پدرش که بیماری آلزایمر دارد مراقبت کند. هنگامی که زن مرد را ترک می‌کند، او زن خدمتکاری مذهبی از طبقه پایین جامعه را برای این کار استخدام می‌کند.

خدمتکار و شوهرش، با نادر و سیمین در دادگاه برخورد می‌کنند، جایی که همه درگیر دروغ‌اند و روان‌ها عریان‌اند، با طرح داستانی متغیر که نمونه‌اش را قبلا در شاهکارهای ناتورالیستی ایرانی مثل «بادکنک سفید» جعفر پناهی دیده بودیم.

فرهادی می‌گوید: «من سال‌ها، کار تئا‌تر کردم و با نمایشنامه‌هایی که ساختار روایتی غربی (وسترن) دارند، آشنا هستم. منظورم فیلم کابویی‌ نیست بلکه روایت‌های کلاسیک غربی است؛ شبح آن سبک، ترکیبی از ناتورالیسم و درام. ما این گونه ساختار روایی را در ادبیاتمان نداریم.»

فیلم فرهادی نوعی تلفیق دراماتیک فرهنگی است، به گونه‌ای که بارکر آن را با فیلم موفق ۲۱۴ میلیون دلاری «ببر غران، اژدهای پنهان» ساخته آنگ لی مقایسه می‌کند.

بارکر می‌گوید: «آنگ لی به من گفت که یکی از دلایل موفقیت فیلمش این است که او در آن از تلفیق داستان‌گویی روانکاوانه به سبک غربی و سبکی که از چین می‌آمد، استفاده کرده است.»

فرهادی همانند خیلی از کارگردانان مطرح ایرانی در جهان، از سبک مستندگونه ویتوریو دسیکا، فیلمساز نئورالیست ایتالیایی استفاده می‌کند اما خودش می‌گوید تحت تاثیر کسان دیگری بوده است: «پین‌تر، تنسی ویلیامز، ایبسن، فلینی، ویم وندرس و بیش از همه اینگمار برگمان. بعد از آنکه اولین صحنه «جدایی نادر از سیمین» را فیلمبرداری کردم، صحنه‌ای که زوجِ در حال جداشدن با قاضی حرف می‌زنند، متوجه شدم جایگاه دوربین، شباهت زیادی به صحنه‌ای از فیلم «شش صحنه از یک ازدواج» برگمن دارد و من عمدا این کار را نکرده بودم.»

دومین دلیل موفقیت «جدایی نادر از سیمین» در سطح جهانی، پرهیز از پروتاگونیست‌های کودک یا فیلمبرداری در مناطق روستایی است که ویژگی عمومی سینمای ایران است. پیمان معادی (متعلق به طبقه بالای متوسط)، که نقش شوهر زن (لیلا حاتمی) را در فیلم بازی می‌کند، می‌گوید: «این فیلم مردم فقیر یا شترهای بیایبان را تصویر نمی‌کند.»

معادی، حاتمی، و ساره بیات و شهاب حسینی، بازیگرانی که نقش آدم‌های طبقه فرودست را در فیلم بازی می‌کنند، همه برنده خرس نقره‌ای برلین شدند.

معادی می‌گوید: «شخصیت‌ها آدم‌های مدرن و عادی هستند که خیلی با مردم توکیو، پاریس یا نیویورک تفاوت ندارند. تماشاگران جشنواره‌های سینمایی در سراسر دنیا شوکه شدند. آن‌ها به ما‌ گفتند، «تصور نمی‌کردیم زنان در ایران بتوانند رانندگی کنند یا با یک قاضی طرف شوند!» اختلاف طبقاتی و تمایز جنسی در «جدایی نادر از سیمین» می‌تواند در مکزیک هم باشد، هرچند با طعم مکزیکی. این دلیل موفقیت این فیلم است، برای اینکه حقیقی است. برای یک فیلمساز ایرانی این فیلم، چیز جدید و بسیار تازه‌ای است.»

یک تمایز مهم دیگر این فیلم، خودداری هوشمندانه آن از تبدیل شدن به یک بیانیه سیاسی است. به گفته معادی، این فیلم سیاسی نیست. فرهادی هم گفته‌اش را تایید می‌کند.

اما این فیلم در هر صورت چاره‌ای جز این ندارد که اندکی هم سیاسی باشد آن هم در کشوری که کارگردان بزرگ آن جعفر پناهی، دوست فرهادی به خاطر انتقاد آزادانه از حکومت در فیلم‌هایش زندانی شد و اکنون به مدت ۲۰ سال از فیلمسازی محروم شده است.

فستیوال فیلم برلین در سال ۲۰۱۱ پناهی را به عنوان رئیس هیئت داوران انتخاب کرد، اما حکومت ایران به او اجازه نداد در آن شرکت کند و صندلی او روی صحنه خالی ماند تا باعث خجالت حاکمان ایران شود.

برخی از ناظران می‌گویند که فرهادی موفقیت تاریخی خود در برلین را مدیون سرکوب پناهی است اما جان آندرسن رئیس اتحادیه منتقدان فیلم نیویورک که جایزه بهترین فیلم خارجی را به جدایی نادر از سیمین داده، مخالف این نظر است و می‌گوید: «این فیلم آنقدر خوب است که به کمک سیاست نیازی ندارد.»

فرهادی با پرهیز از حمله مستقیم به بی‌عدالتی در ایران، از دچار شدن به سرنوشت پناهی گریخته است. او به طور تلویحی، به شرایط سیاسی ترسناک ایران اشاره می‌کند. به گفته معادی او فیلمساز باهوشی است. دوروتی پرواز خبرنگار ایرانی- آمریکایی الجزیره می‌افزاید: این یک فیلم سیاسی نیست اما آنچه که این فیلم مطرح می‌کند، این است که هرکس در ایران می‌داند که شرایط زندگی آنجا چگونه است. شرایطی که این فیلم تصویر کرده، بیشتر اجتماعی است تا سیاسی. به عنوان مثال صحنه آغازین فیلم که فتوکپی کردن پاسپورت‌ها و مدارک آدم هاست. این شکل از بوروکراسی بی‌پایان، روش زندگی ایرانیان است.

در فیلم «جدایی نادر از سیمین» اشاره‌های ظریفی به این شیوه زندگی وجود دارد. وقتی شخصیت زن فیلم (سیمین) به قاضی می‌گوید که می‌خواهد مهاجرت کند، می‌گوید دلیلش این است که نمی‌خواهد بچه‌اش در این شرایط بزرگ شود.

اما وقتی قاضی می‌پرسد «کدام شرایط؟»، او ترجیح می‌دهد سکوت کند تا اینکه گناهان رژیم را بشمارد.

دوروتی پرواز می‌گوید: «بیشتر فیلمسازانی که می‌خواهند درباره ایران فیلم بسازند، در این دوره که سرگرم فیلمسازی‌اند، حرفی درباره فشارهای حکومت نمی‌زنند.»

در واقع فرهادی خیلی با احتیاط درباره سانسور در ایران حرف می‌زند: «بستگی دارد به اینکه چه می‌خواهی درباره حکومت بگویی و به چه طریقی بگویی. به عقیده من گفتن برخی مسائل سخت و حتی غیرممکن است.»

معادی که هم اکنون سرگرم کارگردانی اولین فیلمش هست می‌گوید: «در ایران باید این طوری عمل کرد. اول یک سناریوی کامل به معاونت سینمایی وزارت ارشاد اسلامی می‌دهی و بعد آن‌ها اجازه رسمی فیلمسازی به تو می‌دهند. البته این بستگی به این دارد که چقدر فیلمساز مهمی باشی.»

وقتی فیلم «درباره الی» فرهادی جایزه بهترین کارگردانی را در فستیوال سال ۲۰۰۸ برلین و جایزه بهترین فیلمنامه را در فستیوال ترایبکا به دست آورد، او به فیلمساز مهمی تبدیل شد. او در آخر سال ۲۰۰۹، فقط مجبور بود یک خلاصه سکانس ۱۵ تا ۲۰ صفحه‌ای از فیلم «جدایی نادر از سیمین» را به ارشاد ارائه دهد نه فیلمنامه کامل و بعد از یک ماه، فیلمنامه او تصویب شد.

اما فیلمسازان باید بعد از فیلمبرداری و تدوین هم فیلم‌هایشان را به امید گرفتن محوز و نمایش آن در ایران و بعد ارسال آن به خارج از کشور، به ارشاد بدهند.

دولت ایران دمدمی مزاج است. فرهادی می‌گوید: «پیش بینی کردن مسائل آسان نیست. اندکی شبیه هوای پاییزی است: صبح آفتابیه، بعدازظهر ابریه و عصر بارونیه. اگر از صبح تا شب بارونی باشد، همه تکلیفشان را می‌دانند.»

معادی فیلمسازی در تهران را با رانندگی در این شهر مقایسه می‌کند: «وقتی در یک شهر که قانون حاکمه و مردم به قانون احترام می‌گذارند رانندگی می‌کنی، می‌توانی چشم‌هایت را ببندی و در راه خود برانی. اما گاهی یک دیوانه خودش را جلوی تو می‌اندازد. همیشه یک چیزی در ایران یا کشورهای دیگر اتفاق می‌افتد اما ما توی اخباریم و این می‌تواند بر سرنوشت فیلمت اثر بگذارد. همیشه باید نگران چیزی باشی که در اختیار تو نیست.»

معادی می‌افزاید: «باید خط قرمز را ب‌شناسی و اینکه چقدر می‌توانی به آن نزدیک شوی. در مورد یک صحنه عاشقانه باید خیلی خلاق، خارق العاده و سبک‌گرا باشی. آن‌ها حتی نمی‌توانند همدیگر را لمس کنند. این‌ها خطوطی است که ما حتی به آن‌ها نمی‌توانیم نزدیک شویم.»

دولت، حتی یک خط از فیلمنامه «جدایی نادر از سیمین» را حذف نکرد اما وقتی فرهادی در سپتامبر ۲۰۱۰ برای شرکت در جشن خانه سینما به ایران رفت و آرزو کرد که کاش جعفر پناهی هم آنجا بود، مقامات دولتی یک هفته جلوی فیلمبرداری فیلم را گرفتند.

فیلم فرهادی با هوشمندی به تماشاگران با نگاه‌های سیاسی مختلف اجازه می‌دهد آن‌طور که می‌خواهند، آن را تماشا کنند. بازیگران در مقابل دوربین، مسائلشان را مطرح می‌کنند، اما «جدایی نادر از سیمین»، عاقلانه جانب کسی را نمی‌گیرد. معادی می‌گوید: «شما خود قاضی هستید. زنان مذهبی با چشمان پر از اشک به سراغ ما می‌آمدند و می‌گفتند، تبریک می‌گویم پسرم.»

او فرهادی را به خاطر اینکه بر اساس غریزه و احساس خود فیلم می‌سازد، تحسین کرده و می‌گوید: «اصغر گفت، «وقتی رانندگی می‌کنم، به قوانین رانندگی فکر نمی‌کنم». او خیلی نرم حرکت می‌کند.»

اما کارگردان‌ها می‌دانند که جاده سختی در مقابل آنهاست. فرهادی می‌گوید: «هر موفقیت برای من حکم دو روی یک سکه را دارد. یک روی سکه می‌تواند شما را قوی‌کند، اما روی دیگر آن مثل پوست موز، لیز است.»