هفت ماه پس از خروج خانه امین‌السلطان از فهرست میراث ملی و یک هفته پس از آغاز گودبرداری برای ساخت مجتمعی تجاری در کنار این خانه در خیابان لاله‌زار، گروهی از علاقه‌مندان به میراث فرهنگی کمیته‌ای تشکیل داده‌اند شاید بتوانند از تخریب خانه تاریخی جلوگیری کنند.

خانه-باغ قاجاری امین‌السلطان یا اتحادیه که تنها‌ بازمانده باغ بزرگ لاله‌زار است، ۲۲ مرداد امسال به حکم دیوان عدالت اداری از فهرست میراث ملی خارج شد. 

هرچند این خانه از فهرست میراث ملی حذف شده است اما کمیته پیگیری امیدوار است با استناد به اینکه خانه شامل طرح تفضیلی ۹۰-۹۱ شهرداری تهران است، از ساخت مجتمعی چند طبقه در کنار آن جلوگیری کنند.

به گفته کاوه کاغذچی، سخنگوی «کمیته پیگیری خانه-باغ اتحادیه»، ساختمان چند طبقه در مجاورت خانه اتحادیه به حریم خانه و منظر بصری آن تجاوز و امکان تخریب این خانه را تسهیل می‌کند.

باغ ۹ هزار متری «امین‌السلطان» که نخستین مالک آن پدر علی‌اصغر خان اتابک، صدراعظم ناصرالدین‌شاه بوده است، حالا در مالکیت خانواده اتحادیه قرار دارد.

این باغ که در سال ۱۳۸۳ در فهرست میراث ملی به ثبت رسید، از آن نظر برای عموم شناخته‌شده است که در سال ۱۳۵۶ سریال «دایی‌جان ناپلئون» در آن فیلم‌برداری شد وحالا بسیاری آن را با عنوان «خانه دایی جان ناپلئون» می شناسند.

رحیم اتحادیه در سال ۱۲۹۵ شمسی این زمین را از وارثان امین‌السلطان خرید و با تفکیک آن به ۳۰ سهم، آن را میان فرزندان خود تقسیم کرد.

پیشنهادهای ۱۵ گانه کمیته پیگیری

«کمیته پیگیری خانه-باغ اتحادیه» پیشنهادهای ۱۵ گانه‌ای را مطرح کرده است و قصد دارد در جریان گفت‌وگو با مسئولان سازمان میراث فرهنگی، شهرداری، نمایندگان شورای شهر و مجلس شورای اسلامی، دولت را وارد کند کاری برای جلوگیری از تخریب این خانه تاریخی انجام دهند.

آقای کاغذچی درباره تشکیل کمیته و پیشنهادهای مطرح شده می‌گوید:  گروهی از روزنامه‌نگاران و علاقه‌مندان به میراث فرهنگی در کنفرانس «تقابل با وندالیسم در میراث فرهنگی» که اول اسفند برگزار شد، با تعدادی از مسئولان سازمان درباره خانه امین‌السلطان صحبت کردند و به دنبال آن کمیته تشکیل شد.

اعضای کمیته قصد دارند در نخستین مرحله مسئولان سازمان میراث فرهنگی و شهرداری را به اختصاص بودجه‌ای برای خرید این خانه متقاعد کنند.

حساس کردن افکار عمومی در خصوص تخریب این خانه، ایجاد کمپین جمع‌آوری وجوه مردمی برای خرید خانه، جلب نظر خیرخواهان و همینطور رایزنی با بانک‌ها  برای خرید از دیگر پیشنهادهای کمیته است.

سازمان میراث فرهنگی، علیه میراث فرهنگی

هرچند آقای کاغذچی به نقش افکار عمومی بر نجات این خانه-باغ تاریخی امیدوار است، اما کارشناسان به حساسیت مردم درباره مسایل مرتبط با میراث فرهنگی شک دارند.

ناصر پازوکی، کارشناس مرمت بناهای تاریخی و رئیس سابق اداره کل میراث فرهنگی استان تهران معتقد است سازمان میراث فرهنگی، بناهای تاریخی و موزه ها را «مزاحم» گردشگری می داند و خود، مشوق «تخریب» است.

او ادامه می‌دهد: در این شرایط دیگر کاری از دست مردم بر نمی‌آید چون پای انتفاع به میان آمده است. تا زمانی که متولیان بی‌تفاوت باشند، تکاپوی مردم به نتیجه نخواهد رسید.

آقای پازوکی رویکرد فعلی سازمان میراث فرهنگی را «نقطه مقابل» سیاست‌های این سازمان در سال‌های ۱۳۷۷ تا  ۱۳۸۴ می‌داند و می‌گوید: آن زمان سازمان، مدافع میراث فرهنگی بود. تلاش می‌کرد برای حفظ آن مردم را درگیر کند و از نیروی افکار عمومی برای نجات میراث فرهنگی بهره ببرد اما حالا وضعیت عکس آن زمان است.

به نظر او تنها روزنه امید استفاده از اهرم فشار نمایندگان بر دولت و سازمان میراث فرهنگی است.

جنگ پول و فرهنگ

طبق آخرین برآوردها قیمت این تکه زمین ۹ هزار متری ۱۵ میلیارد تومان تعیین شده است. کارشناسان املاک می‌گویند با تغییر کاربری این ملک می‌توان آن را به یک مجتمع بزرگ تجاری تبدیل کرد.

قیمت هر متر مربع ملک تجاری در این منطقه بسته به موقعیت بین چهار و نیم تا پنج میلیون تومان است و سرمایه گذاری برای ساخت مجتمعی در این زمین وسیع سود هنگفت چند ده میلیاردی به دنبال خواهد داشت.

دکتر فرهاد تهرانی، معمار و استاد دانشگاه شهید بهشتی می گوید که تجربه ساخت و ساز در تهران و شهرهای بزرگ نشان داده که وقتی پای سودهای کلان به میان می آید، معمولا این فرهنگ است که شکست می خورد.

به عقیده او ماجرای افزایش قیمت زمین و ملک در تهران به ویژه در مناطق تجاری و اداری پدیده‌ای است که نه تنها فرهنگ و اهالی آن که هیچ نیرویی حریف آن نمی‌شود مگر آنکه سیاست‌های کلی تغییر کند.

اما آقای کاغذچی به نجات این خانه امیدوار است. او می گوید: جواز ملک «مختلط با غلبه فرهنگی» است بنابراین شهرداری حق ندارد بدون استعلام مجوز ساخت و ساز بدهد. از طرفی حد ارتفاع برای ساخت و ساز در این ملک ۹ متر است و بعید است سرمایه‌گذاری حاضر شود به سه طبقه اکتفا کند.

آن ها  قصد دارند شهرداری را متقاعد کنند که تا مشخص شدن وضعیت قطعی خانه دستور ساخت و ساز صادر نکند و بعد از آن به فکر چاره اندیشی باشند.

حفظ تاریخ وظیفه کیست؟

حامیان میراث فرهنگی، مالکان بناهای تاریخی و مسئولان سازمان میراث فرهنگی را مقصر می‌دانند، مالکان از بی‌توجهی متولیان میراث فرهنگی شکایت دارند و متولیان هم انگشت اتهام را به سوی کمبود بودجه و بی‌توجهی مردم و نهادهای دیگر به مساله میراث فرهنگی دراز می‌کنند.

۱۱ آذر امسال، بابک اتحادیه، یکی از مالکان خانه امین‌السلطان در گفت‌و‌گو با نشریه تعطیلات نو گفت: وقتی این خانه در فهرست میراث ملی به ثبت رسید این سازمان به مدت ۱۰ سال به هیچ‌کدام از ورثه اجازه مرمت و بازسازی نداد. 

او اضافه می کند: وقتی در سال ۱۳۸۴، ۵۰۰ میلیون تومان به سازمان میراث فرهنگی تخفیف دادیم و حاضر شدیم خانه را به قیمت چهار میلیارد  و ۴۰۰ میلیون تومان به آن‌ها بفروشیم، غیب شان زد.

حالا خانه ۱۵ میلیارد تومان ارزش‌گذاری شده و بعید به نظر می‌رسد که سازمان میراث فرهنگی حاضر باشد این مبلغ را بپردازد.

مسعود علویان صدر، معاون حفظ و احیای سازمان میراث فرهنگی، دی ماه سال گذشته گفته بود که سازمان میراث فرهنگی هیچ اثری را نمی‌خرد، مگر نفایس تاریخی و از آنجا که تعریف این سازمان از «نفایس» مشخص نیست، سرنوشت خانه اتحادیه در هاله‌ای از ابهام است.

از سوی دیگر حمید بقایی، رئیس پیشین سازمان میراث فرهنگی خریدن خانه‌های تاریخی را «غلط ترین» روش حفاظت از میراث فرهنگی اعلام کرده و گفته بود که سازمان متبوعش وظیفه ندارد خانه‌های تاریخی را خریداری کند.

اما آقای پازوکی با استناد به قانون حفظ آثار ملی مصوب ۱۳۰۹، خریداری و مرمت خانه‌هایی از این دست را وظیفه سازمان میراث فرهنگی می‌داند.

بنابر این قانون دولت مکلف است آثار واجد شرایط ثبت در فهرست میراث ملی را شناسایی و ثبت کند و تسهیلاتی برای تضمین بقای بنای تاریخی در نظر بگیرد.

آقای پازوکی معتفد است که خروج بناهای تاریخی از فهرست ملی و تخریب آن‌ها با مجوز یا همراهی ضمنی سازمان، در دولت نهم و دهم به یک رویه تبدیل شده و سازمان میراث فرهنگی به جای حفاظت از میراث ملی، زمینه خروج آثار از فهرست را تسهیل می‌کند.

او هم به افزایش قیمت ملک در صورت تبدیل کاربری آن از حالت تاریخی به تجاری یا مسکونی اشاره می کند و می گوید: نگه داشتن ملک به همان شکل اولیه به ضرر مالک است. ما هم از مالک توقع نداریم که همه بار این ضرر و زیان را یک تنه به دوش بکشد.

ایرج اتحادیه، یکی از مالکان مهرماه امسال با ارسال نامه‌ای به روزنامه همشهری خطاب به علاقه‌مندان به میراث و هویت تاریخی تهران گفته بود که هرچند حفظ این بنا آرزوی قلبی بیشتر مالکان است اما نباید انتظار داشت که خانواده اتحادیه در حالی که امکان بهره‌برداری از ملک را ندارند، بهای سنگین حفظ آن را بپردازند.

به عقیده آقای پازوکی خریداری بناهایی مانند خانه-باغ امین‌السلطان از عهده کسی جز دولت بر نمی‌آید.

انتقادها و انکارها

کارشناسان و علاقه‌مندان به میراث فرهنگی که از روند رو به رشد تخریب بافت های تاریخی و محوطه های باستانی و تعطیلی موزه ها نگران هستند به رسانه‌ها پناه آورده‌اند.

از سوی دیگر مسئولان سازمان میراث فرهنگی رسانه‌ها را به بی‌انصافی و سیاه‌نمایی در انتشار اخبار و اطلاعات مربوط به اقدام‌های این سازمان متهم می‌کنند و  از کمبود بودجه و امکانات شکایت دارند.

نقد منتقدان و انکار مقامات همچنان ادامه دارد اما این بناهای تاریخی که جزوی از میراث فرهنگی‌اند، قربانی گذشت زمان اند.