«مرگ سیاسی اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس‌جمهور پیشین ایران، چندین بار رقم خورده است؛ شکست در زمان بازگشت به پست ریاست جمهوری، کنار گذاشته شدن از امامت نمازجمعه دانشگاه تهران و برکناری از ریاست خبرگان رهبری که رهبر بعدی کشور را تعیین می‌کند».

اما ماه گذشته آقای رفسنجانی درکنار آیت‌الله علی خامنه‌ای، به شخصیت‌های شرکت‌کننده در اجلاس جنبش عدم تعهد، نم، در تهران خوشامد گفت و صندلی او در کنار مهم‌ترین شخصیت این نشست یعنی بان کی‌ مون، دبیرکل سازمان ملل قرار داشت.

خوشامدگویی او به مهمانان «نم» و نشستن در کنار بان کی مون نه تنها لحظه «حیات دوباره» برای این بازمانده بزرگ عرصه سیاست ایران بود بلکه نشانگر آن بود که این شخصیت عالی رتبه ۷۸ ساله که طرفدار نگرش میانه‌رو نسبت به غرب است، هنوز در بازی سیاسی قدرت بزرگی به‌شمار می‌رود.

اکنون در شرایطی که تا زمان انتخابات ریاست جمهوری آینده ایران و تعیین جانشین محمود احمدی‌نژاد، ۹ ماه باقی‌مانده گمانه‌زنی درمورد انتخاب سیستم حاکم و نامزد انتخابات بالا گرفته است.

نام آقای رفسنجانی که همواره دیدگاه محافظه‌کارانه‌ای داشته، هنوز به عنوان نامزدهای احتمالی جانشین آقای احمدی‌نژاد اعلام نشده است. او همچنین به‌طور علنی درمورد علاقه خود برای بازگشت به این انتخابات پس از ۱۶ سال دوری از آن یا حمایت از یک نامزد سخن نگفته است.

این در شرایطی است که حضور برجسته آقای رفسنجانی در اجلاس غیرمتعهدها باعث شده تا نام او در آستانه انتخابات سال آینده مطرح شود.

صادق زیباکلام، استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران، با اشاره به حضور آقای رفسنجانی در اجلاس «نم» گفته است: او به عنوان دومین شخصیت قدرتمند حاکمیت درنظر مهمانان بین‌المللی ظاهر شد. حضور او در این نشست ضربه سنگینی به تندروها وارد کرد. مشارکت او در انتخابات ریاست جمهوری بعدی نگرانی اصلی تندروها است.

این طرزفکر حاکی از آن است که رهبری ایران هرکاری انجام خواهد داد تا مانع از ناآرامی و خشونتی شود که به استقبال آقای احمدی‌نژاد در انتخابات جنجال‌برانگیز سال ۲۰۰۹ (خرداد ۸۸) رفت. این بدان معناست که احتمالاً از حضور هر نامزد اصلاح‌طلب در انتخابات جلوگیری خواهد شد و حاکمیت احتمالاً به دنبال «شخصیت میانه‌روتری» به جز محمدباقر قالیباف، شهردار تهران و محسن رضایی، فرمانده پیشین سپاه پاسداران است. از قالیباف و رضایی به عنوان نامزدهای احتمالی انتخابات نام برده شده است.

در این شرایط امکان دارد که فضا برای بازگشت آقای رفسنجانی باز شود؛ او یکی از معدود رهبران حاکمیت است که از یک سو قدرت گفت وگو با مخالفان دارد و ازسوی دیگر، تلاش می‌کند غرب را آرام کند زیرا او در دو دوره متوالی ریاست جمهوری‌اش از سال ۱۹۸۹ تا ۱۹۹۷ اعتباری به عنوان یک «رهبر عملگرا» برای خود درست کرد.

نامزدی احتمالی آقای رفسنجانی در انتخابات یا نامزدی فرد موردحمایت او احتمالاً با استقبال واشنگتن و متحدانش روبه‌رو خواهد شد. اگرچه او در چند دهه گذشته بخشی از حاکمیت بوده اما نسبت به دیگر رهبران قدیمی ایران دیدگاه معتدل‌تر و احتمالاً همراه‌تری با غرب دارد.

ماه گذشته در وبسایت آقای رفسنجانی این پیام نوشته شده بود: ما در روابط با جهان به نرمی و تنش‌زادیی نیاز داریم.

خانواده او به‌خاطر تحصیل در بریتانیا و داشتن شبکه‌های بزرگ بازرگانی ازجمله شرکت‌های ساختمان‌سازی، کارخانه مونتاژ خودرو، املاک و مستغلات و خط هوایی خصوصی روابط بین‌المللی گسترده‌ای دارند. مجله فوربز در سال ۲۰۰۳ او را ازجمله «ملاهای میلیارد» ایران نام برد.

با این اوصاف تصویر او در عرصه بین‌الملل تاریک است؛ دادستان‌ها در آرژانیتن از او به عنوان یکی از مقام‌های ایرانی مظنون به ارتباط با بمبگذاری مرکز یهودیان در بوئنوس آیرس در سال ۱۹۹۴ نام بردند؛ برخی از اصلاح‌طلبان ایران نیز او را به دخالت در کشتار لیبرال‌ها و ناراضیان در زمان ریاست جمهوری‌اش متهم کردند.

از بسیاری جهات قدرت ریاست جمهوری در ایران ضعیف‌تر از جایگاه الیگارشی آقای رفسنجانی است؛ رئیس‌جمهور در تصمیم‌گیری‌های حساس مانند برنامه هسته‌ای یا امور نظامی قدرت چندانی ندارد تصمیم‌گیری‌هایی که به‌طور مستقیم زیرنظر سیستم حاکم و حامیانش است. با این حال، رئیس‌جمهور نماینده اصلی  ایران در عرصه بین‌الملل و معاملات با غرب است.

حمیدرضا شکوهی، سردبیر روزنامه اصلاح‌طلب مردمسالاری، گفته است: گفتمان رهبری ایران تحت ریاست رفسنجانی متفاوت خواهد بود. هر دو طرف قادر خواهند بود با حسن نیت بیشتری درمورد برنامه هسته‌ای گفت‌وگو کنند.

این در شرایطی است که آقای رفسنجانی در برنامه هسته‌ای ایران نقش پیشگام نداشته است، برنامه‌ای که غرب و متحدانش نسبت به صلح‌آمیز بودن آن تردید دارند و احتمال می‌دهند که ایران می‌تواند با اجرای آن سلاح هسته‌ای بسازد اما ایران پافشاری می‌کند که در این برنامه تنها درپی تأمین انرژی و کاربرد پزشکی است.

مجید (مهرابی) دلجو، مقاله‌نویس سیاسی در روزنامه همشهری چاپ تهران، نوشته است که «مهم‌ترین هدف حضور آقای رفسنجانی در نشست غیرمتعدها نشان دادن وحدت میان رهبران ایران بود.» این گفته به‌ویژه درمورد اختلاف میان آقای رفسنجانی و آقای احمدی‌نژاد مصداق دارد که از زمان باخت آقای رفسنجانی در انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۰۵، هردو به‌طور علنی دشمن هم بوده‌اند.

پس از انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۰۹ فائزه، دختر آقای رفسنجانی چند ساعت بازداشت شد و مهدی، پسر او، به‌خاطر ادعاهایی مبنی بر ارتباطش با معترضان به انتخاب آقای احمدی‌نژاد، به تبعید خودخواسته رفت. محسن، پسر بزرگ آقای رفسنجانی، هم سال گذشته از پست خود به عنوان مدیرعامل متروی تهران کنار گذاشته شد.

این رویدادها موجب شد که رفسنجانی به منتقد سرسخت آقای احمدی‌نژاد تبدیل شود. در این میان آقای رفسنجانی در سکوت تفسیر خود از ترمیم سیاست را رواج داده است؛ او تلاش کرده ادعاهای اصلاح‌طلبان مبنی براین که انتخابات (ریاست جمهوری) ایران توسط حاکمیت مذهبی دزدیده شده را به روشی دیگر بیان کند.

آقای رفسنجانی هفته گذشته خطاب به دانشجویان گفت: برگزاری انتخابات آزاد، شفاف و قانونمند بخش بزرگی از مشکلات کشور را حل می‌کند. از جمله مزایای برگزاری انتخابات آزاد، افزایش اعتماد مردم به نظام سیاسی و ناامید شدن دشمنان خارجی است.

حامیان آقای رفسنجانی نیز به خاطر حکمی که هفته گذشته شورای نگهبان صادر کرد، به شرکت در انتخابات ترغیب شده‌اند. شورای نگهبان که صلاحیت نامزدهای انتخابات را تعیین می کند، اعلام کرد که برای رئیس‌جمهور شدن محدودیت سنی وجود ندارد.

این در شرایطی است که برخی پیش‌بینی می‌کنند آقای رفسنجانی بیش از آن که به نامزدی برای ریاست جمهوری علاقه‌مند باشد، علاقه‌مند است نتیجه انتخابات را شکل دهد.

علیرضا خامسیان، تحلیلگر سیاسی در روزنامه مستقل مغرب، با اشاره به آقای رفسنجانی گفته است: رفسنجانی این توانمندی را دارد که بن‌بست‌ها و مشکلات داخل و خارج را باز کند.

یک مقام شورای نگهبان که خواسته نامش فاش نشود، با اشاره به ریاست جمهوری آینده گفته است: ما در این پست به شخصی با سیاست‌های رفسنجانی و سخت کوشی احمدی‌نژاد نیاز داریم.

این در شرایطی است که آقای رفسنجانی هم مشکلات سیاسی خود را دارد؛ او با حمایت علنی از میرحسین موسوی، رقیب اصلاح‌طلب احمدی‌نژاد در انتخابات ۲۰۰۹ خشم حاکمیت را برانگیخت. میرحسین موسوی و مهدی کروبی، دیگر رقیب احمدی‌نژاد، در حبس خانگی هستند.

این حمایت هزینه سنگینی برای او داشت و باعث شد امامت نمازجمعه در دانشگاه تهران را ازدست بدهد، جایگاهی که در حاکمیت ایران بالا است. پس از آن ازسوی تمام گروه‌ها تحت فشار قرار گرفت و ازجمله با اتهام‌ فساد مالی روبه‌رو شد، اتهامی که هرگز ثابت نشده است.

آقای رفسنجانی سال گذشته ریاست بر مجلس خبرگان رهبری را از دست داد، یک نهاد قدرتمند متشکل از روحانیونی که قدرت نصب یا برکناری رهبر عالی ایران را دارد. او درعین حال یکی از اعضای این نهاد است.

برخی از حمایت‌ها از او به سال‌های ۱۹۹۰ بازمی‌گردد، دورانی که اقتصاد ایران به واسطه تحریم‌ها فلج نشد. اما گروه‌هایی هستند که به خاطر ارتباط آقای رفسنجانی با اصلاح‌طلبان، مخالف هرگونه حرکت او در انتخابات آینده هستند.

محمدحسین اسدآقا، تحلیلگر سیاسی تندرو، به خبرگزاری فارس گفته است: با بازگشت رفسنجانی، اصلاح‌طلبان تلاش می‌کنند به‌تدریج به عرصه سیاسی بازگردند.