فرهاد ساسانی، استاد دانشگاه الزهرا می‌گوید که کارکرد معمارانه بناها یک معنی و تداعی‏‌های تاریخی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و قومی بناها، معنای دیگر آن را می‌سازند اما ممکن است بناها در طول عمر خود و در تعامل و رقابت با دیگر بناها، شاهد دگرگونی‏های معنایی فراوانی شوند.

photo:flickr/ zeitoon bahareh

فرهاد ساسانی، استاد دانشگاه الزهرا می‌گوید که برج آزادی آمیخته با مردم است در حالی که برج میلاد دور از دسترس است. با آن‌که چهار بزرگراه از کنارش می‌گذرد، ما همیشه از دور از کنارش می‌گذریم.

آقای ساسانی در همایش نشانه‌شناسی فضا و مکان سخن می‌گفت در مقاله خود با عنوان «فرایند معناپردازی در برج آزادی در تقابل با برج میلاد» به تفاوت‌های معنایی این دو نماد شهر تهران پرداخت. 

او در ابتدای سخنرانی‌اش گفت که کارکرد معمارانه بناها و تداعی‏‌های تاریخی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و قومی بناها، معنای دیگر آن را می‌سازند اما ممکن است بناها در طول عمر خود و در تعامل و رقابت با دیگر بناها، شاهد دگرگونی‏‌های معنایی فراوانی شوند.

این عضو گروه ‌نشانه‌شناسی هنر با این مقدمه در همایش «نشانه‌شناسی فضا و مكان» که در بنیاد دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، برگزار شد به فرآیند معناپردازی در برج آزادی در مقابل برج میلاد پرداخت.

برج آزادی از آثار معماری دوران پهلوی دوم است و طرح برج میلاد (یادمان) گرچه در همین دوران با هدف ساخت مجموعه‌ای با عنوان «شهستان پهلوی» ریخته شد اما عملیات ساخت آن سال‌ها بعد از انقلاب ایران و در صدمین سالگرد تولد آیت‌االله خمینی شروع شد و نام مجموعه از یادمان به میلاد تغییر کرد. 

 ساخت برج آزادی (شهیاد) به زمانی باز می‌گردد که در سال 1345 ملکه وقت ایران مسابقه‌ای برای طراحی یک بنای یادبود در تهران در ارتباط با برگزاری جشن‌های دوهزار و پانصد ساله برگزار کرد.

در میان طراحان، دانشجوی 24 ساله‌ای به نام حسین امانت، این مسابقه را برد، ساخت بنای برج از سال 1348 شروع شد و در سال 1350 به پایان رسید.

حسین امانت در سال 1386 درباره ویژگی‌های این برج  گفته است: این برج در آن زمان «شهیاد آریامهر» نام‌گذاری شد که تداعی‌گر شاهنشاهی 2500 ساله ایران است.

او این بنا را تلفیقی از دوره‌های مختلف معماری ایران دانست و گفت: این بنا نماد‌هایی از دوره باستان به‌ویژه دوره ساسانی تا نمادهای دوره اسلامی را در خود دارد که هر کدام تداعی‌ها و اشاره‌هایی به این دوره‌ها است اما در عین حال نشانه‌ای از ساختار مدرن در آن وجود دارد یرا یک سازه بتونی سفید است که در چنین ابعادی برای اولین بار در ایران ساخته می‌شود.

آقای امانت گفت که برج شهیاد (آزادی) طوری طراحی شده است که معطوف به حقیقت، جوهره و عمق فرهنگ ایران است و با توجه به آن‌چه که در طول تاریخ بر سر ایران رفته و عظمتی که در تاریخ این کشور است، ساخته شده است. او گفت ساخت آن در زمانی انجام شد که وضع سیاسی دیگری در ایران حکمفرما بود اما وقتی من آن را طراحی کردم به تمام دوره‌های تاریخی و آینده ایران فکر می‌کردم و نه وضع سیاسی خاص.

او همچنین گفت که این بنا به گذاشته‌های تاریخی ایران نظر دارد؛ دوره‌هایی که ایران در شعر و ادب و هنر سرآمد بود و من می‌خواستم جمع این‌ها را در این بنا بیاورم. قوس اصلی وسط برج، نماد طاق کسری و قوس بالای آن مربوط به دوره اسلامی است و نقوشی که در باغچه‌های میدان وجود دارد، از باغچه‌های ایرانی و طراحی داخل گنبد مسجد شیخ لطف‌الله الهام گرفته‌ام.
***

فرهاد ساسانی استاد معناشناسی هنر می‌گوید محوطه میدان آزادی، برج را به موقعیت پیرامونی خودش پیوند می‌دهد. این میدان دروازه ورودی غرب شهر تهرن است و نزدیک فرودگاه بین‌المللی آن زمان ساخته شده که محل تردد و زندگی روزمره مردم است.

محوطه وسط میدان آزادی می‌تواند محل استراحت عابران باشد و جدای از مردم نیست. داخل برج موزه‌ای در چند ساختار مختلف وجود دارد. یک موزه سنگ معروف در قسمت پائین آن کنار اتاق نمایش و سالن‌های مختلف قرار دارد. هم داخل آن موزه است و هم از بیرون یک «ابژه» تماشایی است.

این متن ( برج آزادی) با این ویژگی‌ها تا سال‌های 1356 و 1357 دست‌نخورده باقی ماند تا اینکه تحولاتی در بافت اجتماعی و فرهنگی مردم رخ داد که در اساس تداعی‌های این متن را دچار تغییر کرد در حالی که خود متن دست‌نخورده باقی ماند.

نخستین تغییر در نام برج است. قبل از انقلاب بسیاری از تظاهرات بزرگ مردم به این برج و میدان پیرامون آن ختم می‌شد و بعد از پیروزی آن، اسم برج و میدان به آزادی تغییر یافت. این تغییری بود که از بیرون ایجاد شد در حالی که خود متن در جای خود باقی ماند. از آن زمان، این میدان محل تجمع‌های بزرگی به‌ویژه در سالگرد انقلاب اسلامی در 22 بهمن است.

***

به گفته آقای ساسانی، برج آزادی نماد تهران و ایران و مشخصه نمادینی از پیشرفت و نوآوری زمان خود است که در بسیاری از متون داخلی و خارجی به این شکل شناخته شده است. اما این بنا، پس از وقوع انقلاب اسلامی، تداعی‌های شاهنشاهی را از دست می‌دهد درحالی که همچنان کارکردهای روزمره خود را حفظ می‌کند.

این برج و میدان همچنان و با وجود آن‌که پایتخت گسترش یافته است، آستانه ورود به شهر است. با افزودن ترمینال مسافربری در کنار آن، مردم بیشتری در اطراف برج رفت و آمد می‌کنند. بعد از جنگ هشت ساله ایران و عراق، جز اینکه گاهی محل برگزاری تجمع‌هایی برای برگزاری مراسم یادبود باشد، کارکرد‌های همیشگی خود را حفظ کرد.

اما از سال 1384 برج میلاد ساخته شد و تحولاتی پدید آمد که بر اثر آن برج جدیدی وارد رقابت با برج آزادی شد. بر ج میلاد که در 15 مهر سال 87 به بهره‌برداری رسید، در متن‌هایی که درباره تهران و ایران چاپ می‌شود، به عنوان رقیبی برای برج آزادی حضور پیدا کرد. در حالی که برج جدید، مدرن بودنش را به رخ می‌کشد اما ظاهرش تداعی دوره‌های تاریخی ایران را ندارد.

اگر چه محمدرضا حافظی، طراح برج میلاد می‌گوید که خود ساختار پایه‌های برج میلاد، هشت ضلعی است و این ویژگی صرفا در معماری ایرانی دیده می‌شود و طراحی آن بسیار سخت است، اما برج میلاد با وجود این ویژگی پنهان تاریخی، از لحاظ ظاهری، یک بتون عریان است که شبیه آن در کانادا و مالزی و چند شهر دیگر جهان وجود دارد.

برج آزادی با رشد قارچ‌گونه بسیاری از بناهای مدرن به‌خصوص در دوره بعد از جنگ، کمی از اهمیت خود را از دست می‌دهد و سپس با ساخت برج میلاد وارد یک رقابت نمادین می‌شود در حالی که این دو تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند.

نزدیک به زمان ساخت برج میلاد، فرودگاه بین‌المللی امام‌خمینی احداث شد و با گرفتن جنبه بین‌المللی از فرودگاه مهرآباد از اهمیت برج آزادی هم کاسته شد. همچنین در برج میلاد قرار است کارکردهایی نظیر ایجاد سیستم بی‌سیم، کار رادیو و تلویزیونی انجام شود و با موزه و سکوی دید، جایی برای حضور گردشگران باشد.

آقای ساسانی می‌گوید که برج آزادی آمیخته با مردم است در حالی که برج میلاد دور از دسترس است. با آن‌که چهار بزرگراه از کنارش  می‌گذرد، ما همیشه از دور از کنارش می‌گذریم. برج آزادی ابژه‌ای تماشایی از نزدیک و دور است اما برج میلاد فقط ابژه‌ای تماشایی از دور است در حالی که از دورن خودش نیز جایی برای تماشای شهر دارد.

ما می‌تواینم نزدیک برج آزادی به تماشای جنب‌وجوش زندگی شهری بنشینیم اما در برج میلاد با یک جنبه مدرن، همه چیز را از دور می‌بینیم زیرا جدا شده از بافت شهر و در یک منطقه مرتفع قرار دارد. در برج آزادی مردم به نوعی یک طواف روزانه دارند ولی آنها تنها از کنار برج میلاد می‌گذرند و تمام اینها ایجاد معنی می‌کند.

اما اتفاق مهمی که برای برج آزادی افتاد، 25 خرداد سال 88 بود که نشان داد تحولات اجتماعی همچنان معنی این سازه را دچار تغییر می‌کند. به این ترتیب، معنی هیچ‌وقت به پایان نمی‌رسد و ممکن است رنگ و بوی برج آزادی در سال‌های آینده به دلیل تغییراتی که به‌خصوص درشبکه فرهنگی و بینامتنی صورت می‌گیرد، به طور کامل تغییر کند.