هر سال در نوروز، روزانه دست‌کم ۲۴۰۰ تن زباله تنها در شهر مشهد تولید می‌شود و این تنها مشتی نمونه خروار است.

با نزدیک شدن به روزهای پایانی سال و ایام نوروز میزان تولید زباله در شهر تهران و دیگر شهرهای بزرگ ایران چندین برابر می‌شود.

سال گذشته، محمدباقر قالیباف، شهردار تهران اعلام کرد که در روزهای پایانی آخر سال، نزدیک به ۱۰ هزار تن زباله در شهر تهران تولید شده است که این میزان در قیاس با کلان‌شهرهای دنیا بیشتر از حد معمول است و هزینه‌های بسیاری را تحمیل می‌کند.

هر چند که مسئولان شهرداری تعدادی از شهرهایی که مسافران در ایام نوروز از آنها بازدید می‌کنند راهکارهایی را برای انباشت زباله در این شهرها در نظر گرفته‌اند، اما به نظر می‌رسد این راهکارها چندان کارآمد نباشد.

شهرداری شهر کرمان چندی پیش اعلام کرد که به مناسبت ايام نوروز در مناطق زباله‌خيز شهر کرمان و برای جلوگیری از پراکندگی زباله‌ها شش دستگاه بازوغلتان در مناطق مختلف نصب شده و زباله‌ها پس از جمع‌آوری در اين مخازن، به محل دفن زباله‌ها منتقل می‌شود.

هم‌چنین، فرماندار بافت، پیش از نوروز اعلام کرد که با بازدیدکنندگان نوروزی شهر که بهداشت را رعایت نکنند برخورد خواهد شد.

مديرعامل سازمان بازيافت و تبديل مواد شهرداری مشهد نیز با توجه به آمار بالای تولید زباله خشک در شهر مشهد اعلام کرده بود که شهروندان مشهدی می‌توانند زباله‌های خشک خود را به شهرداری تحویل دهند و در ازای آن «سبزه و ماهی قرمز» از شهرداری هدیه بگیرند.

با این حال هیچ کدام از این راهکارها تاثیر چندانی بر تولید انبوه زباله در ایران نگذاشته است.

زباله‌ها به کجا می‌روند

عدم اجرای قانون مدیریت پسماندها، وضعیت ضعیف بنگاه‌های اقتصادی صنعت بازیافت و روشن نبودن وظابف دستگاه‌ها برای مدیریت انواع زباله، محیط زیست را با خطرات زیادی روبه‌رو کرده است.

چندی پیش نایب رئیس اتحادیه صنایع بازیافت ایران اعلام کرد که در ایران، روزانه ۵۰ میلیون کیلو زباله تولید می‌شود. این میزان زباله، بخشی از پنج میلیون تن زباله‌ای است که روزانه در جهان تولید می‌شود.

کشورهای در حال توسعه، پنج درصد سرانه تولید ناخالص ملی خود را برای خدمات مدیریت ضایعات شهری هزینه می‌كنند، اما در ایران، کمتر از پنج درصد زباله‌ها بازیافت می‌شود.

براساس آن چه رئیس اتحادیه صنایع بازیافت ایران اعلام کرده است، ۹۵ درصد کالاهایی که روزانه در ایران مصرف می‌شوند به چرخه صنعت بازیافت برگردانده نمی‌شوند.

این بدان معنا است که بخش زیادی از این زباله‌ها وارد محیط زیست می‌شوند یا در خاک دفن می‌شوند یا در مناطقی انبار می‌شوند تا بعد سوزانده ‌شوند. زباله‌های خشک و تر نیز معمولا تفكيک نمی‌شوند و شيرابه زباله‌هاى تر آب‌های زيرزمينى را آلوده مى‌كند.

همه این روش‌ها برای محیط زیست خطرناک است و باعث فرسایش خاک، آلودگی هوا، نامناسب شدن طبیعت برای حیات موجودات و زشت شدن طبیعت می‌شود.

این در حالی است که اگر زباله‌ها وارد چرخه صنعت بازیافت شوند، هم صرفه اقتصادی و ارزش افزوده دربردارند و هم این‌ که از آلودگی محیط زیست و هزینه‌هایی که باید در ادامه برای این منظور صرف شود، جلوگیری خواهد شد.

به‌عنوان نمونه عدم جداسازی پسماندهای پزشکی از پسماندهای شهری، هزینه مالی زیادی را بر شهرداری و کشور تحمیل می‌کند. به گفته نایب رییس اتحادیه صنایع بازیافت، هم‌اکنون بازیافت زباله‌های بیمارستانی در زباله سوز، در کمتر از ۱۰ بیمارستان اجرا می‌شود.

کامیار فیلسوفی، نایب رئیس اتحادیه صنایع بازیافت می‌گوید: «اگر پسماندهای بیمارستانی کنترل نشود، به معنای این است که ما یک بمب میکروبی را در جامعه رها کرده‌ایم .»

مشکلات صنعت بازیافت در ایران

هر چند که معاون خدمات شهری شهرداری تهران از قرارداد احداث نخستین نیروگاه تولید برق با استفاده از انرژی زباله در سال آینده خبر داده است، اما بحث بازیافت زباله در ایران چندان جدی نیست.

قرار است در این طرح روزانه ۳۰۰ تن زباله به برق تبدیل شود.

باوجود این‌ که قانون مدیریت پسماندها از سال ۸۲ در ایران تصویب شده، اما به گفته نایب رئیس اتحادیه صنایع بازیافت، آیین‌نامه اجرایی این قانون هم‌اکنون اجرا نمی‌شود. براساس این قانون هر فرد مسئول زباله‌ای است که تولید می‌کند و به ازای آن باید هزینه‌‌اش را بپردازد.

این مقام مسئول، از دیگر چالش‌های صنعت بازیافت زباله در ایران را وضعیت ضعیف بنگاه‌های اقتصادی مرتبط با این صنعت می‌داند. به گفته او، نزدیک به ۸۰ درصد از واحدهای فعال در صنعت بازیافت به مرز تعطیلی کشیده شده‌اند.

احمد صرامی، دبيركل وقت اتحاديه صنايع بازيافت ایران دو سال پیش از دولت خواسته بود فعالان صنعت بازيافت را مشمول معافيت مالياتی قرار دهد و همچنین تمامی عوارض را برای ورود تكنولوژی بازيافت حذف كند تا این صنعت در كشور گسترش یابد.

فرهنگ‌سازی مسئله بازیافت زباله

در کنار نبود سیاست‌های حمایتی دولت از صنعت بازیافت زباله و به‌رغم وجود سود اقتصادی بالا، آموزش و فرهنگ‌سازی مناسب و کافی نیز درباره جداسازی ابتدایی زباله در میان خانواده‌ها صورت نگرفته است.

اما ابتدایی‌ترین اقدام برای تفکیک زباله آن است که امکانی فراهم شود تا شهروندان، زباله‌ها را به صورت تر و خشک در کیسه‌های جداگانه تحویل دهند.

زباله‌های تر شامل پسماند میوه‌ها، سبزیجات و مواد غذایی و تفاله‌های چای است که بیشترین بخش‌ زباله‌های شهری را تشکیل می‌دهد. این زباله‌ها اگر در کیسه جداگانه‌ای ریخته شوند، پس از بازیافت بهترین کود برای مصارف کشاورزی خواهد بود.

زباله‌ خشک نیز شامل کاغذ، پلاستیک، چوب، پارچه و فلزات است که در کشورهای پیشرفته عنوان «طلای سیاه» را به آنها داده‌اند.

در ایران وظایف هر دستگاه برای مدیریت انواع زباله‌ها مشخص نیست و و معلوم نیست که مسئولیت زباله‌های تولید شده بر عهده کدام دستگاه یا بخش است. بنابراین آموزش فرهنگ جداسازی زباله هم‌چنان با چالش‌هایی روبرو است و به نتیجه درست نرسیده است.

زباله‌های خطرناک و اثرات زیان‌بار

اگر زباله‌ها در طبیعت رها شوند، سال‌ها طول می‌کشد تا بسیاری از مواد موجود در آنها وارد چرخه طبیعت شوند و در این مدت این مواد، باعث آلودگى و آسيب به محيط زيست می‌شوند. شيشه و قوطی‌هاى فلزی و به ویژه آلومينيومی صدها سال روی زمين باقی می‌مانند. هم‌چنین كيسه‌ها و ظروف پلاستيكی یکی از بزرگ‌ترين مشكلات زيست محيطی هستند.

پلاستيک ماده‌ای غيرقابل تجزيه است و كيسه‌های نايلونی حدود ۳۰۰ سال در محيط باقی می‌مانند. كيسه‌های پلاستيكی همراه باد همه جا پخش می‌شوند و گاه سر از دريا درآورند و آبزیان آنها را می‌بلعند و همین باعث مرگ‌شان می‌شود.

هم‌چنین در صورتی که پلاستیک و نايلون موجود در زباله سوزانده شود، اسيد كلريدريک ايجاد می‌كند كه باعث آلودگی هوا می‌شود و به انسان و دیگر موجودات آسیب می‌زند.

از سوی دیگر انبارکردن زباله‌ها در اطراف شهرها، شرایطی را برای رشد ميكروب‌ها و توليد و تکثیر حشرات و جانوران موذی نظير موش ایجاد می‌کند. مگس كه ناقل انواع اسهال، حصبه، وبا و سل است و موش كه تكثير آن بستگی به ميزان زباله دارد، تيفوس و طاعون را اشاعه می‌دهد.

برخی زباله‌های خانگی مثل انواع لامپ‌های مهتابی و جيوه‌ای و لوازم الكترونيكی به علت داشتن سرب و جيوه در تركيب خود برای محیط زیست خطرناک هستند.

تعويض خانگی روغن موتور ماشين و جاری كردن آن در فاضلاب شهری نیز به دليل وجود مواد سمی باعث آلودگی آب‌ها می‌شود، به طوری که يک ليتر روغن موتور می‌تواند تا يک ميليون ليتر آب سالم را آلوده كند، در حالی كه اين روغن موتور قابل بازيافت و استفاده مجدد است و می توان آن را به تعويض روغنی‌ها تحويل داد تا برای تصفيه مجدد به پالايشگاه تحویل دهند.

بازیافت زباله در کشورهای دیگر

اوایل ژانویه گذشته، یک هنرمند آلمانی برای این که توجه مردم را جلب کند به میزان زباله‌هایی که تولید می‌کنند، هتلی را با نام «هتل زباله‌های ساحلی» در مادرید ِ اسپانیا ساخت که دیوارهایش از آشغال‌هایی ساخته شده بود که همراه جزرومد دریا به ساحل آمده بودند. این زباله‌ها را توریست‌ها در ساحل رها کرده بودند.

روزانه بیش از پنج میلیون تن زباله در جهان تولید می‌شود. در کشورهای در حال توسعه، پنج درصد سرانه تولید ناخالص ملی خود را برای خدمات مدیریت ضایعات شهری هزینه می‌کنند.

در بریتانیا ۶۰ درصد زباله‌های خانگی قابل بازیافت یا تغییر کاربری است. در آن کشور حدود ۱۸ درصد زباله‌ها بازیافت می‌شوند و مابقی دفن می‌شوند.

در کشور آلمان، روزانه حدود ۹۰ هزار تن زباله تولید می‌شود، اما تا ۸۰ درصد آن بازیافت می‌شود. به لحاظ قانونی مردم آلمان ملزم به رساندن زباله‌های خاص مانند باطری و مواد شیمیایی به مراکز بازیافت هستند و اگر کسی این کار را نکند، مرتکب جرمی اداری شده است.

سوئیس یکی از کشورهای مدافع بازیافت زباله است که در سال ۲۰۰۸ توانست نیمی از پنج میلیون تن زباله شهری تولید شده را بازیافت و مابقی را در کوره‌های مخصوص زباله بسوزاند.

آمریکایی‌ها ۲۸ درصد زباله‌های خود را بازیافت می‌کنند که این میزان در سال گذشته تقریبا دو برابر شده است. بازیافت انواع خاصی از زباله‌ها در ایالات متحده آمریکا افزایش بیشتری داشته است، به طوری که ۴۲ درصد زباله‌های کاغذی، ۴۰ درصد بطری‌های پلاستیکی نوشابه‌های غیرالکلی، ۵۵ درصد قوطی‌های آلومینیومی نوشیدنی‌ها و ۵۷ درصد بسته‌بندی‌های استیل، بازیافت می‌شوند.

حجم تولید زباله خانگی در ژاپن در سال ۱۹۸۵ میلادی به بالا‌ترین سطح رسیده بود، اما پس از آن به دلیل افزایش آگاهی‌های عمومی درباره ضرورت حفظ محیط زیست، تولید زباله رو به کاهش گذاشت. در ژاپن برای تسهیل در بازیافت زباله، زباله‌های خانگی به زباله‌های خشک و‌تر و قابل بازیافت دسته‌بندی می‌شوند. در ژاپن نظم دقیقی برای دسته بندی کردن زباله‌های خانگی وجود دارد و براساس قوانین شهری، هر منطقه روزهای خاصی را برای دور ریختن زباله‌های مختلف در نظر گرفته است.

برای نمونه زباله‌های خام آشپزخانه، زباله‌های شیشه‌ای و ظروف پلاستیکی نوشابه، زباله‌های فلزی از جنس آلومینیوم و زباله‌های مقوایی و روزنامه به طور جداگانه جمع‌آوری می‌شوند. کار جمع آوری زباله نیز به بخش خصوصی واگذار شده است. در این کشور از زباله‌های خام خانگی برای تولید برق استفاده می‌شود و زباله‌های دیگر نیز بازیافت می‌شوند.

برخلاف دیگر کشورهای اروپایی، در یونان هر ساله یک میلیارد بطری پلاستیکی آب، یک میلیارد بطری نوشیدنی غیرالکلی و یک میلیارد محفظه پلاستیکی شوینده به عنوان زباله تولید شده و فقط یک درصد این زباله‌های پلاستیکی بازیافت می‌شوند. آتن پایتخت یونان هم‌اکنون با بحران مدیریت زباله روبه‌رو است. با وجود آن که بزرگ‌ترین مرکز بازیافت زباله اروپا در آتن ساخته شده، اما به دلیل فعال نبودن، بیش از ۹۰ درصد زباله‌های یونان دفن می‌شوند.