در نشست «بادهای تغییر: سینمای جوامع اسلامی» که از ۲۱ سپتامبر آغاز شده و تا ۱۳ اکتبر ادامه دارد، سینمای این کشور‌ها در سایه اعتراض‌ها و تحولات اخیر، معرفی و نقد و تحلیل می‌شود. از سینماگران ایرانی نیز دو فیلم در این مجموعه نمایش داده شده است.

تغییرات سیاسی در کشورهای اسلامی شمال آفریقا و خاورمیانه تحت عنوان بهار عربی، باعث شکل گیری و رشد گرایش‌ها و حرکت‌های سینمایی در این کشور‌ها شده و متقابلا بر روند این تحولات تاثیر گذاشته است.

شورش‌ها و اعتراض‌های کشورهای عربی، پرسش‌ها و بحث‌های فراوانی را در زمینه آزادی‌های مذهبی و مدنی، حقوق بشر، جنسیت و برابری اجتماعی و چالش‌های سنت و مدرنیته مطرح کرده که بخشی از آن‌ها تم‌ها و محورهای اصلی فیلم‌های سینماگران کشورهای عرب و خاورمیانه بوده است.

«بادهای تغییر: سینمای جوامع اسلامی» (Winds of Change: Cinema from Muslim Societies) عنوان برنامه‌ای است که از ۲۱ سپتامبر در مرکز آی سی‌ای لندن برای معرفی و نقد و تحلیل سینمای این کشور‌ها در سایه این تحولات آغاز شده و تا ۱۳ اکتبر ادامه دارد.

شاید قرار گرفتن فیلم‌هایی چون انیمیشن مستند گونه «موج سبز» ساخته علی اوحدی صمدی درباره جنبش سبز و رویدادهای پس از انتخابات ریاست جمهوری در ایران، «سکوت قصر‌ها» ساخته مفیده التلاتلی از تونس، «میکروفون» ساخته احمد عبدالله از مصر، «شب طولانی» ساخته حاتم علی از سوریه، «سدو» ساخته عثمان ثمبن از سنگال، «نمک دریا» ساخته انه ماری جسیر از فلسطین، «تقوا» ساخته اوذر کیزیلتان فیلمساز اهل ترکیه، با در نظر گرفتن سبک‌ها و درونمایه‌های متفاوت آن‌ها در کنار هم، در ظاهر قدری بی‌ربط باشد اما وجه مشترک این فیلم‌ها این است که همه آن‌ها متعلق به فیلمسازانی از جهان اسلام‌اند. اما آیا چنین جهانی وجود خارجی دارد؟

این پرسشی بود که برخی از نویسندگان و اندیشمندان جهان اسلام از جمله حمید دباشی استاد مطالعات ایرانی و ادبیات تطبیقی در دانشگاه کلمبیا نیویورک و مریل واین دیویس، نویسنده، آنتروپولوژیست و روزنامه نگار مسلمان بریتانیایی و رئیس انیستیتوی اسلامی لندن، سعی کردند در کنفرانسی که در مورد جهان اسلام و سینمای اسلامی در این موسسه برگزار شد، به آن پاسخ دهند. گزارش آن نشست را پیش‌تر در مردمک خوانده‌اید.

روایتی فمینیستی از تونس

یکی از فیلم‌های مهمی که در برنامه «آی سی‌ای» به نمایش درآمد فیلم «سکوت قصر‌ها» ساخته مفیده التلاتلی سینماگر تونسی بود که داستان زن خواننده‌ای به نام عالیا را روایت می‌کند که بعد از سال‌ها، به قصری که در آن به دنیا آمده و بزرگ شده قدم می‌گذارد و در آنجا خاطرات تلخ و دردناک دوران کودکی و نوجوانی او به عنوان دختر یک خدمتکار ارباب قصر زنده می‌شود.

داستان فیلم در دوران جنبش استقلال طلبی مردم تونس علیه استعمار فرانسوی می‌گذرد و علاوه بر تم ضد استعماری، دارای درونمایه‌های فمینیستی بسیار قوی است و به اعتقاد بسیاری از تحلیل گران سینمای عرب از جمله حمید دباشی، در واقع یکی از بهترین نمونه‌های سینمای فمینیستی در جهان عرب است.

به گفته آقای دباشی، مفیده التلاتلی، علیرغم موفقیت جهانی این فیلم (برنده دوربین طلایی کن)، جز این فیلم، یک فیلم دیگر (فصل مردان) بیشتر نساخت و درگیر فعالیت‌های سیاسی شد. مفیده بعد از تحولات اخیر تونس و سقوط حکومت زین العابدین بن علی، به عنوان وزیر فرهنگ کشور تونس انتخاب شده است.

یکی از زیبا‌ترین صحنه‌های فیلم، صحنه‌ای است که عالیا از سوی ارباب قصر به مهمانی عروسی دخترش دعوت می‌شود تا برای مهمانان آواز بخواند. عالیا ترانه‌ای انقلابی از‌ام کلثوم خواننده مردمی مصر را می‌خواند که درونمایه‌ای ضد استعماری و آزادیخواهانه دارد اما مهمانان قصر که همه متعلق به بورژوازی تونس و از وابستگان به حکومت استعماری‌اند، یکی یکی مجلس عروسی را ترک می‌کنند.

عالیا در شکم خود فرزندی را می‌پروراند که نماد آینده کشور مستقل تونس بعد از استعمار است.

ادیسه فلسطینی

فیلم «نمک این دریا» ساخته انه ماری جسیر از فلسطین، فیلمی بود که حیم برشیث نویسنده، استاد رشته سینما در دانشگاه ایست لاندن و روشنفکر یهودی مخالف دولت اسرائیل و صهیونیسم آن را معرفی کرد.

آنه ماری جسیر سینماگر فلسطینی، زنی فلسطینی را نشان می‌دهد که بعد از سال‌ها دوری از وطن برای گرفتن ارثی که پدربزرگش از سال ۱۹۴۸ برایش باقی گذاشته به فلسطین سفر می‌کند اما این سفر به تجربه دردناک دیدار با سرزمینی تبدیل می‌شود که دیگر از دست رفته است.

روایتی از سوریه امروز

یکی از تازه‌ترین فیلم‌های سرزمین‌های عرب، فیلمی بود با عنوان «شب طولانی» ساخته حاتم علی سینماگر سوری که شرایط سیاسی حاد و پرالتهاب سوریه قبل از قیام‌های اخیر را تصویر کرده بود.

این فیلم داستان ۴ زندانی سیاسی بود که بعد از سال‌ها کشیدن حبس، از زندان آزاد می‌شوند به خانه‌هایشان برمی گردند اما همه چیز آن قدر تغییر کرده که آن‌ها نمی‌توانند آن‌ها را تشخیص دهند و خود را با جامعه پیرامون خود بیگانه احساس می‌کنند.

این فیلم با اینکه در جشنواره‌های زیادی شرکت داشته و در جشنواره‌های دهلی نو و قاهره جوایزی هم برده است اما هنوز در سوریه نمایش داده نشده است.

روایتی از مصر پیش از مبارک

فیلم مصری «میکروفون» ساخته احمد عبدالله، تصویری از جامعه مصر است که اندکی پیش از قیام مردم این کشور و سقوط دولت مبارک ساخته شد.

احمد عبدالله، سینماگر جوان مصری در دومین ساخته سینمایی خود، به سبک بهمن قبادی در «کسی از گربه‌های ایرانی خبر ندارد»، به دنیای زیر زمینی موسیقی و هنر در اسکندریه مصر پرداخته و صداهای سرکوب شده و آرزو‌ها و خشم فروخورده جوانانی را ثبت کرد که چند ماه بعد به خیابان‌ها ریختند و بساط حکومت مبارک را برچیدند.

فیلم «میکروفون»، در بسیاری از جشنواره‌های سینمایی به نمایش درآمد و جایزه لاله طلایی سی امین دوره جشنواره بین المللی فیلم استانبول ترکیه را به دست آورد.
چالش سنت و مدرنیته در ترکیه

فیلم «تقوا: ترس یک مرد از خداوند» ساخته اوذر کیزیلتان فیلمساز اهل ترکیه (محصول ۲۰۰۶)، داستان مرد مسلمان باتقوا و متعصبی است که در تنهایی زندگی می‌کند و خود را از ارتباط با زنان و دنیای بیرون محروم کرده است اما شغل جدیدی که از سوی رهبر یک گروه مذهبی در استانبول به او پیشنهاد می‌شود، زندگی و افکار او را متحول می‌کند.
فیلم تصویری رئالیستی از جامعه و دنیای امروز ترکیه است که در چالش بین سنت و مدرنیته به سر می‌برد.

روایت‌هایی از ایران

از سینماگران ایرانی خارج از کشور، فیلم «موج سبز» ساخته علی صمدی اوحدی برای نمایش در این برنامه درنظر گرفته شده بود که غلام خیابانی استاد مطالعات رسانه‌ای در دانشگاه متروپولیتن لندن، درباره آن صحبت کرد.

علی صمدی احدی، فیلمسازی است که از ۱۳ سالگی ایران را ترک کرده و اکنون در آلمان زندگی می‌کند. او که تحصیل کرده سینماست، با فیلم مستند «بچه‌های گمشده» که درباره کودک سربازان اوگاندایی که برای شورشیان این کشور می‌جنگند، جایزه یونیسف ۲۰۰۶ رادریافت کرد.

«موج سبز» که انیمشینی مستندگونه است درباره رویدادهای خونین پس از انتخابات ریاست جمهوری دو سال قبل در ایران و «‌جنبش سبز» ساخته شده و یکی از فیلم‌های موفق بخش مستند جشنواره فیلم‌های مستقل ساندنس در آمریکای شمالی بود.

علی صمدی در این فیلم ۸۰ دقیقه‌ای، با استفاده از تصاویر انیمیشن، مصاحبه‌های زنده با شخصیت‌های سیاسی، فعالان حقوق بشری و وب‌لاگ نویس‌ها، نماهای آرشیوی زنده از صحنه‌های تظاهرات مردم در خیابان‌ها و درگیری‌های آن‌ها با پلیس و نیروهای امنیتی و خاطرات و یادداشت‌های وبلاگ‌نویسان ایرانی، روایت خود را از این رویداد سیاسی ارائه کرده است.

بخش‌هایی از این فیلم که مربوط به دستگیری و شکنجه زندانیان در بازداشتگاه کهریزک است، همین طور بخش‌هایی از یادداشت‌های وبلاگ‌نویسان و مشاهدات آن‌ها، به صورت انیمیشن بازسازی شده است. روایت فیلم «کرونولوژیکال» است و بر مبنای زمان‌بندی خطی رویدادهای سیاسی از سه هفته قبل از انتخابات تا سه ماه بعد از آن را دربر می‌گیرد.

در این فیلم، محسن کدیور، شیرین عبادی، فرشاد امیرابراهیمی و پیام اخوان تفسیر خود را از این رویداد‌ها ارائه کرده و شادی صدر، میترا خلعتبری و مهدی محسنی از جمله کسانی‌اند که تجربه‌های شخصی خود از شرکت در انتخابات و حوادث بعد از آن را روایت می‌کنند.

بخش مهمی از روایت فیلم به عهده تصاویر انیمشین است که به دلیل عدم امکان دسترسی فیلمساز به فیلم‌های آرشیوی، به شکل انیمیشن روایت شده است. اما این صحنه‌ها، با اینکه خوب بازسازی شده اما در ‌‌‌نهایت روایت ذهنی فیلمساز از حوادث بعد از انتخابات است و نمی‌تواند جنبه مستند (به مفهوم معتارف کلمه) داشته باشد هرچند بعد از ساخته شدن فیلم‌هایی از نوع والس با بشیر، اکنون قالبی به نام «انیمشین مستند» را نمی‌توان نادیده گرفت.

نمایش فیلم مستند مونا رفعت‌زاده با عنوان «جاده‌های رویا‌ها» نیز یکی دیگر از قسمت‌های این برنامه بود که رویاهای مردم عادی امروز ایران را تصویر کرده بود.

مونا، متولد تهران است اما در دانمارک زندگی می‌کند. وی درباره فیلم خود می‌گوید: «من نمی‌دانم رویاهای این مردم چیست؟ آن‌ها جرات ندارند درباره آن حرف بزنند. داشتن همسر، ثروت، اتومبیل، و شغل خوب رویاهای معمولی آنهاست اما خیلی از آن‌ها هم آرزوی خروج از ایران و رفتن به کالیفرنیا یا سفر به مکه و یا یک جای راحت را در سر می‌پرورانند».