هفته‌هاست که نبض اخبار اقتصادی در چهارراه استانبول و خیابان فردوسی تهران می‌تپد.

سال‌های سال است صرافان و دلالان خیابانی ارز، در چهارراه استانبول بورس ارزی سنتی به راه انداخته‌اند و قیمت انواع ارز‌ را بر تابلوهای سفید یا دیجیتالی خود بالا و پایین می‌کنند.

نوسان‌های قیمت انواع ارز به ویژه دلار در این روز‌ها و هفته‌ها چنان پرسرعت و شدید بوده که احتمالا از زمانی که شروع به خواندن این گزارش کرده‌اید تا به این پاراگراف برسید، قیمت دلار چند تومانی بالا یا پایین شده است.

برخی صاحب نظران و کار‌شناسان اقتصادی در واکنش به نوسان‌های شدید قیمت دلار، زمزمه می‌کنند که «قیمت دلار تازه واقعی شده است» اما کسی تاب شنیدن این جمله را ندارد.

اما آیا واقعا قیمت دلار همین قیمتی است که این روز‌ها دود از سر خریداران اسکناس سبز و خاکستری به هوا بلند می‌کند؟

این کار‌شناسان اقتصادی می‌گویند کافی است روند قیمت دلار را با قیمت دیگر کالا‌ها و خدمات مقایسه کنیم تا معلوم شود قیمت دلار، در تمام این سال‌ها، مصنوعی و به ضرب و زور دولت و بانک مرکزی، پایین نگاه داشته شده بود و حالا که دولت دلاری در بساط ندارد تا زور سابق را بر بازار بیاورد، دلار سرکشی پیشه کرده است.

آن‌ها به نرخ‌های تورم این سال‌ها اشاره می‌کنند و می‌گویند اگر قیمت هر دلار به طور متوسط با شیبی به اندازه نرخ تورم هر سال افزایش می‌یافت این روز‌ها، قیمتی حتی بیش از رکوردهای امروزی داشت.

آیا واقعا دلار با توجه به نرخ تورم سال‌های اخیر باید به این مرزهای دیوانه کننده می‌رسید؟ برای آسان شدن بررسی مبدا بررسی قیمتی دلار را سال ۱۳۸۴ قرار دادیم، سالی که محمود احمدی‌نژاد دولت را از محمد خاتمی تحویل گرفت.

مبنای این بررسی نیز آمار و ارقام رسمی بانک مرکزی است. براساس همین گزارش‌ها متوسط قیمت دلار در سال ۱۳۸۴ نهصد و چهار تومان بوده است.

با احتساب نرخ‌های تورم سالانه اعلام شده توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران از ابتدای سال ۱۳۸۵ تا تیرماه سال ۱۳۹۱،مطابق جدول شماره یک، قیمت هر دلار آمریکا باید به دو هزار و ۷۹۳ تومان می‌رسید، رقمی نزدیک به همین قمیتی که این روز‌ها دلار در کوی و برزن، فروش می‌رود. البته نباید فراموش کرد که مدل درنظرگرفته شده ما در این گزارش مدلی ساده و تک متغیری است و تنها برای نشان دادن روندی افزایش قیمت دلار است. در نرخ‌های تورم اعلام شده از سوی بانک مرکزی، شاخص قیمت دلار و دیگر ارز‌ها یک بار محاسبه شده بود.

«شاخص نیمرو»
اما پرسش دیگری که این روز‌ها می‌توان مطرح کرد این است که آیا با دلار ۹۰۴ تومانی سال ۸۴ یک شهروند ایرانی، قدرت خرید بیشتری داشت یا با دلار نزدیک به دو هزار و ۸۰۰ تومانی تیرماه سال۹۱؟
برای ساده کردن پاسخ این پرسش از میان هزار و یک شاخص شناخته شده اقتصادی موجود، «شاخص نیمرو» را انتخاب کردیم.

در این محاسبه تعداد نیمروی قابل پختن به ازای ارزش ریالی یک دلار آمریکا را در یک دوره زمانی مشخص با حذف دیگر متغیرهای موجود می‌سنجیم به این معنا که با ارزش ریالی یک دلار آمریکا در این دو مقطع چند نیمروی یک تخم مرغی می‌توان تولید کرد.

در این سنجش، قیمت نمک، فلفل، روغن یا کره و انرژی به کار گرفته شده برای پختن یک نیمرو را حساب نکرده‌ایم.

بر اساس گزارش هفتگی قیمت خرده فروشی برخی مواد خوراکی و اقلام آشامیدنی که بانک مرکزی تا نیمه تیرماه هر هفته منتشر می‌کرد، در هفته نخست مرداد ماه ۸۴، قیمت هر شانه تخم مرغ در حدود دو کیلوگرمی، یک هزار و ۳۹۲ تومان بوده است. با احتساب اینکه هر شانه تخم مرغ شامل ۳۰ عدد تخم مرغ می‌شود، متوسط قیمت هر دانه تخم مرغ در هفته نخست مردادماه سال ۸۴، کمی کمتر از ۴۷ تومان بود، یعنی با هردلار ۹۰۴ تومانی می‌شد در حدود ۱۹ تخم مرغ خرید و به همین میزان نیمروی یک تخم مرغی پخت.

یا به طور دقیق:
۱۹.۴ (تعداد نیمروی قابل پختن با یک دلار در سال ۸۴) = ۴۶۶ (قیمت یک عدد تخم مرغ در سال ۱۳۸۴) / ۹۰۴۲ (قیمت هر دلاردر سال ۱۳۸۴)

۱ دلار آمریکا= ۹۰۴۲ ریال= ۱۹.۴ عدد نیمرو

در هفته گذشته یعنی هفته دوم مهرماه (منتهی به جمعه ۱۴ مهرماه سال ۱۳۹۱) یافتن قیمت روشن و مشخصی برای دلار و البته تخم مرغ کار آسانی نبود. انتشار گزارش‌های هفتگی بانک مرکزی از قیمت خرده فروش برخی موادخوراکی و اقلام آشامیدنی همچون بسیاری دیگر از آمارهای دوره‌ای، متوقف شده است. کار بازار ارز چنان بالا گرفت که سایت‌های اطلاع رسانی از قیمت انواع ارز مسدود شدند و صرافی‌ها کرکره‌ها را پایین کشیدند تا از سوپرمارکت‌ها تا پیاده روهای چهارراه استانبول، بازار ایران در ابهام فرو برود.

قیمت دلار در هفته دوم مهرماه از ۲۶۵۰ تومان تا ۳۶۰۰ تومان در نوسان بود، اما این نوسان شدید کار محاسبه «شاخص نیمرویی» ما را دشوار می‌کند برای همین متوسط قیمت دلار را ۳۰۰۰ تومان درنظر می‌گیریم که نه گران فروشی کرده باشیم و نه از واقعیت بازار چندان فاصله داشته باشیم.

کار برای یافتن قیمتی واقع بینانه برای هر عدد تخم مرغ حتی از کشف قیمت دلار در آشفته بازار ارز هم سخت‌تر است، قیمت هر عدد تخم مرغ از سر تا ته شهر تهران اختلافی معنادار دارد، هر دانه تخم مرغ در هفته دوم مهرماه سال ۱۳۹۱ از ۲۵۰ تومان تا ۵۰۰ تومان در محله‌های مختلف شهر تهران در نوسان بود.

با این حساب برای محاسبه «شاخص نیمرو» در هفته دوم مهرماه سال ۱۳۹۱ برای هر تخم مرغ، قیمت متوسط ۳۰۰ تومان را در نظر گرفتیم.

براین اساس با هر دلار آمریکا در هفته‌ای که گذشت می‌توان فقط ۱۰ نیمرو درست کرد که به معنای کاهش ارزش قدرت خرید دلار در بازار ایران است.

۱۰ (تعداد نیمروی قابل پختن با یک دلار در سال ۸۴) = ۳۰۰ (قیمت هر عدد تخم مرغ در هفته دوم مهرماه ۹۱) / ۳۰۰۰ (قیمت هر دلار آمریکا در هفته دوم مهرماه ۹۱)

۱ دلار آمریکا= ۳۰۰۰۰ ریال= ۱۰ نیمرو

این محاسبات نشان می‌دهد که شاخص نیمرو، بدون سر و صدا و حضور نیروهای امنیتی، آتش زدن سطل آشغال و اعتصاب از سال ۸۴ تا مهرماه سال ۹۱، تقریبا نصف شده است. اگرچه نمی‌توان این برابری را بدون بررسی روند قیمت‌ها، به دیگر کالا‌ها و خدمات تسری داد، اما نشانه‌ای است از روند تغییر ارزش واقعی دلار آمریکا در برابر تغییر قیمت دیگر کالا‌ها و خدمات عرضه شده در بازارهای ایران.

با اینکه نوسان‌های شدید قیمت دلار در هفته‌های اخیر مطلوب نظر هیچ یک از فعالان و کار‌شناسان اقتصادی نبوده و نیست و کمتر فعال اقتصادی می‌تواند در چنین فضای تنش زایی زندگی اقتصادی خود را رقم بزند، اما با توجه به این محاسبات و براساس «شاخص نیمرو» می‌توان چنین جمع بندی کرد که گویا قیمت این روزهای دلار، پر بیراه هم نیست.

محاسبات انجام گرفته در این گزارش با ساده سازی مدل و حذف بسیاری از متغیرهای موثر همراه است و صرفا برای نشان دادن روند تغییر ارزش دلار در یک بازه زمانی محدود در فضایی با متغیرهای محدود صورت گرفته است.