سدها با احیای اراضی، طرح‌های آبیاری، ساخت نیروگاه برق، جاده‌ها و راه‌آهن باعث از بین رفتن یا تخریب میراث فرهنگی می‌شوند.

این مقاله از گزارش کمیسیون سد و سدسازی برگرفته شده که مسوولیت آن نیز با نویسندگان آن است. این نوشتار سه هدف را دنبال می‌کند: اول، معرفی کمیسیون جهانی سدها و آنچه را که در ارتباط با میراث فرهنگی می‌داند؛ دوم آشنایی ما با چارچوب جدید تصمیم‌گیری کمیسیون و سوم ارائه پیشنهاداتی براساس گزارش کمیسیون در رابطه با میراث تحت خطر از سدسازی.

کمیسیون جهانی سدها؛ یک فرایند ویژه در سیاست عمومی جهان

در مسایل مربوط به اداره کردن منابع آب‌رسانی و طرح‌های مربوط به کمبود آب، سدها مساله‌ای بسیار بحث‌برانگیز به‌‌شمار می‌روند. مغایرت در تجارب و موقعیت‌هاست که زمینه این منازعات را ایجاد می‌کند که در نهایت در ماه می سال ١٩٩٨ منجر به ایجاد کمیسیون جهانی سدها شد.

این کمیسیون شامل 12 نفر بود که هر یک با دیدگاه‌ها و سوابقی بسیار متفاوت کنار هم قرار می‌گرفتند. وظیفه‌ی این کمیسیون بررسی پیشرفت‌های موثر در طرح‌های قبلی بود وهمچنین برای پروژه‌های مناسب طرح‌هایی پیشنهاد می‌داد تا برنامه‌ریزی، طراحی و عملکرد طرح‌ها در جوامع با حداقل میزان کشمش انجام گیرد. در دو سال گذشته، بازبینی و بررسی این کمیسیون از سدهای بزرگ، بسیار جامع و در سطح جهانی بود.

مطالعات امروز نشان می‌دهد که آبیاری 30 تا 40 درصد از زمین‌های دنیا با استفاده از سدها انجام و از سدهای بزرگ برای تولید نیاز خوراک 12 تا 16 درصد از مردم دنیا استفاده می‌شود. البته باید در نظر داشت که اگرچه سدها بسیار سودمند هستند، ولی در بسیاری از موارد هزینه‌ای که برای نگهداری آنها پرداخت می‌شود، غیر قابل قبول و قابل پیشگیری است.

حفظ میراث فرهنگی؛ آنچه که کمیسیون جهانی سدها می‌داند

سدها تاثیر بسیار بدی بر آثار میراث فرهنگی دارند، چرا که باعث از بین رفتن منابع فرهنگی بومی (معابد، زیارتگاه‌ها و عناصر مقدس موجود در مناظر، محصولات تصنعی و ساختمان‌ها) و پنهان‌سازی و تنزل منابع باستانی ( بقایای گیاهان و جانوران، تدفین مناظر و عناصر باستانی) می‌شوند.

همچنین سدها با احیای اراضی، طرح‌های آبیاری، ساخت نیروگاه برق، جاده‌ها و راه‌آهن باعث از بین رفتن یا تخریب میراث فرهنگی می‌شوند. ارزیابی میزان نابودی این منابع بسیار دشوار است، چراکه منابع فرهنگی و باستانی، پیش از طرح سدسازی مورد تحقیق و بررسی قرار نمی‌گیرند.

پیشنهادات کمیسیون جهانی سدها در مورد میراث فرهنگی

چارچوب جدید تصمیم‌گیری کمیسیون: فرصتی برای به حداقل رساندن احتمال ضرر و زیان

این طرح به منظور به حداقل رساندن احتمال ضرر و زیان و جلوگیری از کشمکش‌ها، تضادها و همچنین براساس شناخت حقوق مردم و منابع فرهنگی آنها و ارزیابی احتمال زیان زمین‌داران است. از جمله راهبردهای این قوانین ارزیابی تاثیر سوق‌الجیشی، محیطی، اجتماعی، بهداشتی و میراث فرهنگی است. ارزیابی تاثیر سوق‌الجیشی عاملی است که به برنامه‌ریزی و طراحی جهتی تازه می‌دهد. از طریق این ارزیابی مشخص می‌شود که چه کسانی در این طرح حضور دارند و سپس با توجه به حقوق افراد و محیط، خطرات احتمالی را تخمین می‌زنند.

ارزیابی تاثیر میزان و سطح طرح نیز در بسیاری از کشورها انجام می‌شود. این ارزیابی با در نظر گرفتن تاثیر محیطی، اجتماعی، بهداشتی و فرهنگی باید طرحی از سد پیش‌ساخته تهیه کند تا بتوان آن را با نتایج حاصل از طرح سد ساخته شده، مقایسه کرد.

نتیجه

اگرچه در سال‌های اخیر پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای در امر سدسازی دیده می‌شود، اما هنوز هم در کشورهای در حال توسعه تاثیرات آن بر میراث فرهنگی به شدت نادیده گرفته می‌شود. گزارش کمیسیون جهانی سدها نشان می‌دهد که سدهای بزرگ در تخریب و نابودی میراث فرهنگی نقش به سزایی داشته‌اند، به همین دلیل این کمیسیون طرحی پیشنهاد کرد که بر اساس آن حقوق مردمی و محیطی و ارزیابی احتمال ضرر و زیان در طرح‌های آتی منابع آب و انرژی مورد توجه قرار گیرد. اگر این طرح پیشنهادی تازه اجرا شود، میزان نابودی میراث فرهنگی به مراتب کمتر می‌شود.