بررسی وضعیت ممیزی آثار ادبی در دولت دهم و دولت‌های پیش از آن

در حالی‌ که کمتر از یک ماه تا بیست و سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب ایران باقی مانده است، اخبار تازه بازار نشر در سایه اصلاحیه‌ها و ممیزی‌های اعمال شده از سوی وزارت ارشاد کم‌رنگ شده‌است.

در شرایطی که برخی از نویسندگان و شاعران پس از برخورد با سد صدور مجوز برای آثار خود در سال‌های اخیر تصمیم به انتشار آنها در فضای مجازی گرفته‌اند، برخی دیگر خبر از انتظار چند ساله برای دریافت مجوز نشر آثار می‌دهند.

جمال میرصادقی نویسنده 77 ساله می‌گوید هیچ‌وقت سانسور به این شکل نبوده است و محمد حسینی دبیر تحریره نشر ثالث معتقد است در دوره آقای خاتمی وضعيت، اندكی بهتر بوده اما در كل وضعيت نشر كتاب، در ايران همين است.

نویسندگان و ناشرانی هم از «غیرقابل چاپ» خوانده شدن آثارشان خبر می‌دهند؛ آثاری که برای کسب مجوز به ارشاد فرستاده شده و گاهی پس از چند سال، غیرقابل انتشار تشخیص داده شده‌اند و یا در آستانه تجدید چاپ لغو مجوز شده‌اند.

آثار نویسندگان و شاعرانی چون جواد مجابی، جمال میرصادقی و حسین سناپور اصلاحیه‌هایی گرفته‌اند و یا در آستانه چاپ مجدد متوقف مانده‌اند.

«نیمه غایب» حسین سناپور کتابی بود که در مناظره‌های انتخاباتی، به عنوان نمونه‌ای از اعمال سانسور دولت نهم به آن اشاره شد. این کتاب در آستانه چاپ شانزدهم از سوی وزارت ارشاد لغو مجوز شد و در حالی‌که این وزارتخانه، لزوم داشتن «مجوز عرضه در نمایشگاه» را مطرح می‌کرد، حق فروش «نیمه غایب» در بیست و دومین نمایشگاه کتاب هم باطل شد.

مجموعه اشعار «دارم به آخر خودم نزديک می‌شوم» مسعود احمدی، رمان‌های «نامه سرمدی»، داستان بلند «پارازیت» اثر فرهاد بابایی، کتاب «خورشید سبز» مهرداد نصرتی‌مهر هم در بهار 89 مجوز چاپ نگرفتند.

شیوا ارسطویی، که رمان عاشقانه‌اش با نام «برای بوسه‌ای در بوداپست» پس از دو سال با چند اصلاحیه مجوز چاپ گرفته و درنمایشگاه کتاب شرکت می‌کند، اعمال اصلاحیه‌ها را «سخت» و «طاقت‌فرسا» می‌داند.

«غیرقابل انتشار» نامیدن آثار ادبی تنها به آثار داخلی منحصر نمی‌شود و ترجمه آثار غیرایرانی را هم در بر می‌گیرد.

به گزارش ایسنا، کتاب «قدرت خطرناک»، گفت‌و‌گویی با نوآم چومسکی، متفکر و روشنفکر غرب درباره تحولات خاورمیانه که رضا اسپیلی ترجمه آن را انجام داده، بهار گذشته از سوی نشر دیگر به ارشاد فرستاده شده اما سرانجام نتوانست مجوز انتشار بگیرد.

«میرا» نوشته کریستوفر فرانک، «دیوانه‌بازی» کریستین بوبن، «دختری با گوشواره‌های مروارید» اثر تریسی شوالیه و «گور به گور» نوشته «ویلیام فاکنر» از آثاری هستند که پس از چندین بار تجدید چاپ، لغو مجوز شده‌اند.

در این میان نام فروغ فرخزاد شاعر شناخته شده معاصر ایران در کتاب «شعر شاعران ایران و جهان» که در یک همایش دولتی منتشر شده است برده نشده است، هر چند توضیح روشنی درباره حذف نام وی از جمع شاعران بزرگ ایران در این کتاب داده نشده است.

ممیزی‌های «بی‌رحمانه» و «خلاف قانون»

محمدعلی سپانلو در تابستان 88 و در گفت‌و‌گویی با پایگاه اینترنتی خبر آنلاین ابراز امیدواری کرده بود که در دولت دهم کسانی کتاب‌ها را در وزارت ارشاد بررسی کنند که آشنا به فرهنگ و ادبیات باشند و «بی‌رحمانه»، «خونسرد» و «بیگانه» با کتاب برخورد نکنند.

محمود دولت‌آبادی در همان روزها به روزنامه سرمایه گفته بود که «تمام ممیزی‌ها و سنگ‌اندازی‌ها در کار فرهنگ و نشر آثار خلاف قانون بوده و مسئولان که بر این ماجرا نظارت داشته‌اند طبق قانون نسبت به اعمال ممیزی اقدام نکرده‌اند.»

وی که کتاب‌هایش بارها برای چاپ و تجدید چاپ در وزارت ارشاد متوقف مانده‌اند، می‌گوید قانونی پیرامون نحوه اعمال ممیزی برای کتاب‌ها این حق را به نویسنده می‌دهد که «اگر کتاب به تائید برای چاپ نرسید نویسنده مقدمه یا موخره‌ای مبنی بر تغییرات به آن بیفزاید یا مقدمه‌ای را که آن‌ها می‌نویسند امضا کند و در صورت اعمال این تغییرات کتاب را چاپ برساند.»

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال 67 را ملاک صدور مجوز نشر می‌داند که برخورد دوگانه مسئولان دولت‌های مختلف با این مصوبه و برداشت قوانینی از آن در موارد بسیاری مورد انتقاد جامعه فرهنگی و هنری کشور قرار گرفته است.

محسن پرویز معاون فرهنگی وزارت ارشاد در سال 85 گفته بود در میان کتاب‌هایی که پیش از آن منتشر شده‌اند کتاب‌هایی بوده‌اند که با قانون انطباق پیدا نکرده یا با سوء‌برداشت از قانون منتشر گشته‌اند.

روندی که محمدحسین صفارهرندی وزیر ارشاد دولت نهم و سردبیر سابق روزنامه کیهان، در برخورد با نشر در پیش گرفت دوران حضور وی در این وزارتخانه را برای جامعه فرهنگی به دورانی تبدیل کرد که احسان نراقی از آن با عنوان «سیاه‌ترین دوران سانسور» در ایران یاد می‌کند. به گفته کارشناسان آمار کتاب‌های سانسور شده یا مجوز چاپ نیافته در آن، حتی از دوره وزارت آقای میرسلیم در کابینه آقای هاشمی‌رفسنجانی هم بیشتر بوده‌است.

بر اساس آماری که در «کتاب ممیزی» احمد رجب‌زاده منتشر شده است در دوران وزارت میرسلیم،‌ وزیر فرهنگ در دوره مهدی هاشمی‌رفسنجانی، حوزه ادبیات داستانی بیشتر از حوزه‌های دیگر حساسیت‌برانگیز بوده و  بیش از 50 درصد از آثار ارائه شده به وزارت ارشاد  غیرمجاز خوانده شده‌اند.

لغو مجوز چاپ پس از بارها تجدید چاپ

در دوره وزارت صفارهرندی قانون مجوز دایمی کتاب لغو شد و هر کتاب برای تجدید چاپ باید بار دیگر بررسی می‌شد و این روند تا دولت دهم و وزارت سید محمد حسینی هم ادامه پیدا کرد.

بر اساس ضوابط جدید وزارت ارشاد دولت نهم، هرکتاب بعد از طی کردن مراحل کسب مجوز و چاپ باید به وزارت ارشاد فرستاده شود و ارشاد باید اعلام کند که کتاب را دریافت کرده است تا کتاب بتواند وارد بازار شود و به نظر می‌رسد عبور از این مراحل اداری روند انتشار کتاب را کندتر از پیش کرده است.

پیش از این در دوران وزارت عطاالله مهاجرانی در وزارت فرهنگ و ارشاد اعلام شده بود که کتاب‌هایی که برای بار اول از ارشاد مجوز چاپ می‌گیرند دیگر نیازی به دریافت دوباره مجوز ندارند.

در همان دوره بود که بسیاری از کتاب‌هایی که در دوره وزارت میرسلیم اجازه چاپ نداشتند به چاپ رسیدند و در دوران وزارت احمد مسجدجامعی به بسیاری از ناشران این اختیار داده شد که مسئولیت چاپ آثارشان را برعهده بگیرند.

پس از آن آثار صادق هدایت، صادق چوبک، تعدادی از کتاب‌های جلال آل‌احمد، مجموعه اشعار احمد شاملو، «سهم من» پرینوش صنیعی، «زمین سوخته» و «داستان یک شهر» احمد محمود، «خروس» ابراهیم گلستان، «کیمیاگر» پائولو کوییلو، «میرا» و «خاطره‌های دلبرکان غمگین من» گابریل گارسیا مارکز از آثاری بودند که در دولت محمود احمدی‌نژاد تجدید چاپ نشده یا با اصلاحیه‌هایی مواجه شدند.

آیین‌نامه‌ای که قانونی نشده است

در حالی‌که وزارت ارشاد تا کنون آیین‌نامه روشنی در باره ممیزی کتاب‌ها منتشر نکرده است غلامعلی حداد عادل، رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی «حرمت گذاشتن به مقدسات مردم» و «رعایت حریم‌های اخلاقی جامعه» را دو اصل ثابت در ممیزی کتاب نامیده و آن را برای همه شفاف و روش می‌داند.

هر چند وزارت ارشاد در تلاش است بر اساس اصولی که مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی تعیین می‌کند عمل کند، اما به نظر می‌رسد تفسیر قانون واگذار به سلیقه شخصی مسئولین وزارت ارشاد شده است.

طبق اصل 24 قانون اساسی جمهوری اسلامی، مطبوعات باید آزاد باشند مگر این‌که مخل مبانی اسلام و حقوق عمومی باشند و در حالی‌که قانون اساسی تفسیر این موضوع را بر عهده قانون گذاشته است به گفته شیرین عبادی، حقوقدان، مجلس شورای اسلامی هنوز قانونی درباره آن ننوشته است.

در سال 85 ناشران انتشارات روشنگران، ققنوس و قصیده‌سرا با وکالت شیرین عبادی، برنده جایزه نوبل، از فرستادن دادخواستی به دیوان عدالت اداری خبر دادند که هدف آن لغو آیین‌نامه شورای انقلاب فرهنگی درباره ممیزی کتاب و الزام وزارت ارشاد به پیروی از قانون اساسی بود. این شکایت از سوی دیوان عدالت اداری رد شد.

خانم عبادی در نشستی خبری گفته بود که طبق همین مصوبه شورای انقلاب فرهنگی، كتاب‌هايی كه موفق می‌شوند مجوز نشر كسب كنند، می‌توانند برای چاپ‌های بعدی مشروط به اين‌كه تغييری در محتوای كتاب داده نشود، تجديد چاپ و منتشر شوند.

اکبر صحرایی از نویسندگان ادبیات جنگ هم که معتقد است نظارت بر ادبیات بدون ممیزی امکان‌پذیر نیست می‌گوید با تغییر مسئولان این بخش قوانین هم متحول می‌شوند و قانون ممیزی کتاب نیاز به بازنگری دارد.