نویسنده در این گزارش به بررسی بحران کیفیت آب تهران پرداخته و واکنش‌ها و نظرات مسئولان دولت و مجلس را در این باره بررسی کرده است.

بحران آب تهران با سخنان مرضیه وحید دستجردی، وزیر بهداشت و درمان، روز 27 تیر وارد مرحله تازه‌ای شد. او هشدار داد که میزان نیترات آب تهران در برخی نقاط از حد استاندارد بالاتر است و به زنان باردار و کسانی که کودکان شیرخوار دارند توصیه کرد که از آب لوله‌کشی استفاده نکنند.

با این حال وزارت نیرو، به‌عنوان مسئول تامین آب تهران، این موضع وزیر بهداشت را «نمایش رسانه‌ای» خواند، اما وجود نیترات در آب تهران را رد نکرد.

وزیر بهداشت زمانی موضوع آلودگی آب تهران را رسمی کرد که پیش از او جلال‌الدین شایگان، رئیس شاخه محیط زیست فرهنگستان علوم ایران، روز 22 تیر در جلسه‌‌ای با حضور شهردار تهران و فعالان محیط زیست به نتایج آزمایش‌هایی اشاره کرد که با نظارت مستقیم او انجام گرفته بود و آلودگی آب تهران را خطرناک توصیف می‌کرد.

آقای شایگان، استاد دانشگاه صنعتی شریف، درجلسه ای با حضور شهردار تهران گفته بود نه تنها در آب لوله‌کشی تهران نیترات وجود دارد، بلکه مادۀ دیگری به نام تی. او. سی. نیز وجود دارد که میزان استاندارد آن در آب آشامیدنی باید صفر باشد، در حالی که میزان آن خروجی تصفیه خانه‌ها و چاه‌های آب بررسی شده در تهران در بین 3 تا 14 میلی‌گرم در لیتر است که بسیار خطرناک است.

نیترات ماده ای شيميايی است که از ترکيب نيتروژن و اکسيژن به دست می‌‌آيد. این ماده در آب حل می‌‌شود و با جوشاندن و دستگاه های خانگی تصفیۀ آب هم قابل جدا شدن نیست. اندازۀ نیترات در آب نبايد بيش از حد مجاز باشد. آب دارای نیترات بالا بر دستگاه گردش خون کودکان تاثیر می‌گذارد و سلامت آن‌ها را به خطر می‌اندازد.

خطرناک بودن مادۀ تی.او.سی در آب آشامیدنی هم به این دلیل است که ترکیب آن با کلر موجود در آب می‌تواند سرطان‌زا باشد.

زمینه‌های آلودگی آب تهران

دکتر اسماعیل کهرم، استاد حوزه محیط ‌زیست در دانشگاه‌های تهران و علامه طباطبایی، می‌گوید آب تهران بیش از هر شهری به نیترات‌ها و نیتریت‌ها و ازت آلوده است.

آقای کهرم، سال گذشته هشدار داده بود که آب تهران نه تنها سالم نیست بلکه خطرناک است و این آلودگی به ویژه در مناطق 19 و 20 آنقدر شدید است که مصرف آن خطرناک است و گفته بود اگر مشکل شبکۀ فاضلاب در تهران برطرف نشود و شهر به سیستم اگو مجهز نشود، این وصعیت ناگوار ادامه خواهد داشت.

به گفته این فعال محیط‌ زیست، منبع و منشا آلودگی سفره‌های آب زیرزمینی تهران تنوع زیادی دارد و نمی‌توان فقط یک عامل را در این مسئله سهیم دانست.

آقای کهرم می‌گوید، مهم‌ترین مشکل آلودگی آب تهران، به دلیل نبود سیستم فاضلاب اگو، چاه‌های جذبی است. به این ترتیب که چاه‌های متداول دستشویی خانه‌ها به آلودگی سفره‌های آب‌های زیرزمینی‌ دامن می‌زنند و وقتی سطح آب‌های زیرزمینی بالا می‌آید، آب وارد چاه‌های جذبی می‌شود و مقدار زیادی آمونیاک را به صورت ترکیب‌های مختلف با خود وارد این آب‌ها می‌کند.
افزایش مقدار آمونیاک و ترکیب‌های آن، مانند نیتریت‌ها و نیترات‌ها، باعث بروز بیماری‌های مختلف در بدن انسان، به ویژه کودکان، می‌شود.

اسماعیل کهرم همچنین فاضلاب تاسیسات صنعتی از جمله چرم‌سازی‌ها، کارگاه‌های آبکاری و مطب‌های دندانپزشکی را، که با فلزات سنگین سروکار دارند، در آلوده ‌کردن آب تهران دخیل می‌داند، چرا که فاضلاب این مراکز مستقیم وارد سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود.

بنا بر آن چه رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت اعلام کرده است، 35 درصد از آب تهران توسط آب‌های زیرزمینی و چاه‌ها و 65 درصد از طریق آب‌های سطحی تامین می‌شود.

همچنین برخی کارشناسان محیط زیست بر این باورند که افزایش شدید نیترات آب‌های زیرزمینی مربوط به کودهای نیتراتی است که در زمین‌های کشاورزی استفاده می‌شود و بخشی از این نیترات، که جذب گیاهان نمی‌شود، وارد آب‌های زیرزمینی می‌شود.

به عقیده این کارشناسان، فاضلاب‌های خانگی و شهری نیز مقادیر زیادی نیترات دارند و عمده این نیترات نیز وارد آب‌های زیرزمینی می‌شود.

در استانداردهای بین المللی میزان نیترات در آب حدود 50 میلی گرم در هر لیتر آب است، اما کارشناسان بهداشت می‌گویند همین مقدار نیترات نیز اگر در درازمدت نوشیده شود، عوارضی برای مصرف کننده دارد.

اختلاف نظر مسئولان دولت بر سر بحران آب

در کنار اختلاف نظر وزرای بهداشت و نیرو درباره میزان آلودگی آب تهران، مرتضی تمدن، استاندار تهران، معتقد است که آب تهران آلوده نیست، بلکه موضوع آلوده بودن آب تهران شایعه‌سازی برخی شرکت‌های آب معدنی است و به زودی «مافیای آب معدنی» به مردم معرفی می‌شوند.

استاندار تهران تاکید کرده که آب تهران سالم است و از اسناد و اطلاعاتی سخن گفته که به گفته او نشان می‌دهد شرکت‌های بسته‌بندی آب معدنی، برای ایجاد ترس و اضطراب میان شهروندان تهرانی و برای فروش بیشتر محصولات خود، شایعه آلوده بودن آب تهران را مطرح کرده‌اند.

از سوی دیگر علی محمد نوریان، معاون سازمان محیط زیست، در واکنش به اختلاف نظر وزیر نیرو با وزیر بهداشت درباره میزان آلودگی آب تهران، اختلاف نظر این دو وزارتخانه را به تفاوت استانداردهای مدنظر آنها مربوط دانسته است و گفته سیستم آبی وزارت نیرو و سازمان آب با پایین‌ترین استانداردهای جهان مطابقت می‌کند.

وزارت بهداشت معتقد است که استانداردهای آب آشامیدنی تهران باید با استانداردهای سازمان بهداشت جهانی WHO مطابقت داشته باشد در حالی که وزارت نیرو استانداردهای دیگری را مد نظر دارد

مسئولیت تامین آب شهروندان با وزارت نیرو است، اما وزارت بهداشت مسئول تایید سلامتی آب آشامیدنی مردم است.

معاون سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید، موضع این سازمان به نظر وزارت بهداشت درباره آب تهران نزدیک‌تر است تا وزارت نیرو، زیرا وزارت بهداشت صلاحیت تایید سلامتی آب تهران را دارد.

علیرضا شقاقی، رئیس اداره آب و فاضلاب وزارت بهداشت، هم از دیگر مسئولان دولتی است که آلوده بودن آب مناطق جنوبی شهر تهران از جمله شهرری، خانی آباد و نازی آباد را به نیترات تایید کرده است.

او البته به شهروندان دیگر مناطق تهران اطمینان داده بود که مشکل آلودگی فقط مربوط به این مناطق است و جای نگرانی برای دیگران وجود ندارد.

نظر نمایندگان مجلس

حسن تامینی لیچایی، سخنگوی کمیسیون بهداشت و درمان مجلس، روز 29 تیر اعلام کرد، مجلس پس از اظهارات مسئولان وزارتخانه‌های بهداشت و نیرو به این نتیجه رسیده‌ که آب تهران سالم است و فقط آب منطقه کوچکی از جنوب این شهر آلوده است.

در شرایطی که بنابر اظهارات کارشناسان و برخی مسئولان آلودگی آب تهران تایید شده است، سخنگوی وزارت بهداشت اعلام کرده قرار است کمیته ای با نظارت مجلس و هماهنگی مسئولان وزارت بهداشت و آب شهر تهران برای «بررسی مجدد» آب تهران تشکیل شود.

از سوی دیگر علیرضا مرندی، عضو کمیسیون بهداشت و درمان و وزیر سابق بهداشت می‌گوید، در مورد آلودگی آب تهران باید به وزارت نیرو و بهداشت هشدار دهیم، زیرا آب تهران در آینده «نه چندان دور» قابل آشامیدن نیست.

به گفته او، هنوز آب تهران را می توان نوشید، اما برای افرادی که از آب چاه استفاده می کنند مصرف آب در برخی مناطق خطرآفرین است.

آقای مرندی سخنان وزیر بهداشت را درباره خطرناک بودن مصرف آب آشامیدنی تهران برای زنان باردار و کودکان تایید و اضافه کرد، «به طور کلی برای افراد عادی هم مشکلاتی به وجود خواهد آورد که بعد از ماه‌ها مشخص می شود وشاید افراد به صورت عادی متوجه این مطلب نشوند.»

بیماری‌هایی چون سرطان و کم خونی از جمله بیماری‌هایی هستند که با مصرف آب آلوده به صورت بلندمدت خود را نشان می‌دهند.

آقای مرندی می‌گوید، علاوه بر آلودگی آب تهران، که بخشی ازطریق آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود، بخش دیگری از آب تهران هم که از سدها تامین می‌شود با تاسیس کارخانه‌ها و اقدامات دیگر در شرف آلودگی قرار داد.

او به مسئولان هشدار داد، «نمی‌توان آلودگی آب تهران را هر روز بیشتر از روز قبل انکار کرد.»

آب تهران از رودخانه ها، سدها و منابع زیر زمینی تامین می شود و براساس برخی گزارش‌ها، عمده آب‌های آلوده به نیترات مربوط به چاه‌هایی است که بخشی از آب آشامیدنی شهر تهران را تامین می کنند.

بطری‌های آب معدنی

پس از بالا گرفتن بحث آلودگی آب تهران، بطری‌های آب معدنی نیز به موضوعی برای اظهارنظر مسئولان تبدیل شد. سخنگوی کمیسیون بهداشت و درمان گفت، قرار شده در مناطق جنوبی تهران، که آب آن آلوده است، آب معدنی رایگان توزیع شود.

از طرف دیگر استاندار تهران هم، که از اساس آلودگی آب تهران را رد کرده بود، بحث بر سر این موضوع را به شرکت‌های تولید و فروش آب معدنی نسبت داده و گفته که این شرکت‌ها برای فروش بیشتر و ترساندن مردم موضوع آلودگی آب را مطرح کرده‌اند.

از طرف دیگر، برخی گزارش‌ها حکایت از آن دارد که قیمت آب معدنی در تهران به طور ناگهانی افزایش یافته و حتی در برخی مناطق کمیاب شده است.

ایسنا نیز، به نقل از برخی مسئولان بخش آب وزارت نیرو، درباره کیفیت آب‌های معدنی خبری را منتشر کرد که به نگرانی‌ بیشتر مصرف‌کنندگان دامن زد.

مدیرعامل آب و فاضلاب استان تهران در اظهار نظری اعلام کرد، از آن جا که برچسب استاندارد مشخصی برای آب‌های معدنی وجود ندارد، دقیقا معلوم نیست که برخی از این بطری‌های آب معدنی در خانه تولید می‌شوند یا کارخانه.

برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد که از 21 نمونه آب معدنی موجود در بازار، فقط 9 نمونه از آن‌ها در حد استاندارد و قابل تایید است.

علیرضا مرندی، عضو کمیسیون بهداشت مجلس، نیز که وضعیت آب تهران را «نگران کننده» خوانده درباره استفاده از آب‌های معدنی گفته، همواره نمی توان آب معدنی استفاده کرد. بسیاری از افراد نمی‌توانند این آب را به این دلیل که گران تمام می‌شود تهیه کنند.

ریشه آلودگی آب تهران در سال‌های گذشته

آلودگی آب تهران مربوط به دیروز و امروز نیست. از سال‌های گذشته نیز نسبت به این موضوع همواره هشدارهایی مطرح شده بود. با این حال بحث بر سر آلودگی آب تهران به یک نظر واحد نرسیده تا با مدیریت همه‌ دستگاه‌ها برای آن راه‌حلی اندیشیده شود.

رئیس مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران یک سال پیش از نتایج بررسی‌هایی سخن گفته بود که نشان می‌داد آب‌های سطحی حوزه آب‌خیز تهران حاوی جیوه، کادمیوم، آرسنیک و فلزات سمی دیگر است.

اما مدیر کل محیط زیست استان تهران هرگونه آلودگی منابع آبی تهران را به آرسنیک، جیوه، کادمیوم و فلزات سمی رد کرده و گفته، براساس مطالعات انجام‌شده توسط دانشگاه صنعتی شریف، فقط بخشی از منابع آب زیرزمینی جنوب و جنوب شرق تهران به نیترات آلوده است.

از طرفی از همان سال گذشته رئیس مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران به مسئولان هشدار داده بود که یک «قیام زیست ‌محیطی» در قالب یک مدل توسعه پایدار صورت دهند به طوری که تمام دستگاه‌های مسئول شهری از یک مدیریت واحد دستور بگیرند و مشکلات را حل کنند.

رئیس ستاد محیط‌زیست شهرداری تهران نیز از وجود 25 سازمان زیست‌محیطی موازی با شهرداری انتقاد کرده و گفته بود که این موازی‌کاری به بحران‌های زیست‌محیطی مانند آلودگی آب و هوا در پایتخت دامن می‌زند.

راهکارها

با وجود اختلاف نظرات بر سر میزان آلودگی آب تهران و کیفیت آن،‌ بیشتر مسئولان به وجود نیترات بیش از حدمجاز در آب بخشی از مناطق تهران اشاره کرده‌اند. با این حال، هنوز راه‌حل واحد یا چشم‌اندازی برای مقابله با این بحران درنظر گرفته نشده است.

وزیر بهداشت گفته است، وزارت نیرو برای رفع مشکل آلودگی آب آلوده را با آب غیر آلوده رقیق کنند تا اثرات آن کمتر و قابل مصرف شود.

سخنگوی کمیسیون بهداشت مجلس هم که اعلام کرده که قرار است مجلس کمیته‌ای تشکیل دهد و موضوع در این کمیته با نظارت مجلس و هماهنگی وزارت بهداشت و بخش آب وزارت نیرو دوباره بررسی شود.

شرکت مهندسی آب و فاضلاب تهران و کشور هم اعلام کرده که برنامه‌ای 20 ماهه برای از رده خارج کردن چاه‌های آلوده، که بخشی از آب آشامیدنی تهران را تامین می‌کنند، درنظر گرفته است.

با این حال، هیچ یک از این راهکارها راه‌حل فوری یا درازمدت برای حل بحران آب تهران نیست و سلامتی شهروندان به‌عنوان یکی از پایه‌ای ترین حقوق شهروندی همچنان با مخاطره روبرو است.