باوجود برنامه جامع کاهش آلودگی هوای تهران که پس از 10 سال هنوز به‌طور کامل اجرایی نشده است، وضعیت آلودگی هوای تهران همچنان در برخی فصل‌های سال بحرانی توصیف می شود
آلودگی هوای تهران سال‌ها است به تهدیدی جدی برای سلامتی شهروندان تبدیل شده، اما همچنان نظرات مختلفی برای حل این مشکل مطرح میشود، بدون آنکه مدیریت واحدی برای این منظور تشکیل شود که عملا در رفع این بحران تاثیرگذار باشد.
عوامل زیادی در آلودگی شهر تهران دخیل است. مشابه این عوامل در بسیاری شهرهای بزرگ دنیا نیز وجود داشته که توانسته‌اند با مدیریت با آن مقابله کنند، اما اقدام دستگاه‌های دولتی ایران برای کاهش آلودگی هوای تهران همه‌جانبه و در راستای یک مدیریت سیستماتیک نیست، بنابراین همچنان شاهد آلودگی هوا به ویژه در فصل پاییز و زمستان و برخی روزهای گرم سال هستیم.
تحقيقاتی که سال گذشته شرکت کنترل کیفیت هوا و وزارت بهداشت انجام داد نشان می دهد که میزان آلاینده‌ها در شهر تهران 8.2 برابر استانداردهای جهانی است.
دلایل مختلفی ازجمله سرنوشت نامشخص برنامه جامع کاهش آلودگی هوا، مافیای قدرتمند خودروسازان و کیفیت نازل سوخت به‌عنوان زمینه‌های اصلی آلودگی شهر تهران مطرح شده‌اند.
یوسف رشیدی، مدیر عامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، از مسئولان انتقاد کرده که با وجود برنامه جامع کاهش آلودگی هوا، هیچ عزم جدی برای مهار آلودگی هوا ندارند و این موضوع در اولویت کار آنها نیست.
امیر حسن جعفری، معاون تحقیق و توسعه ستاد محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران، هم هشدار داده که خسارت ناشی از آلودگی هوا، در 9 سال آینده، از مرز 20 میلیارد دلار خواهد گذشت. به گفته او، میزان این خسارت شش سال پیش، 7.8 میلیارد دلار و معادل واردات بنزین به کشور بوده است.
بنزین و خوروهای فرسوده
بررسی‌ها نشان داده است که بنزین خطرناک‌ترین ترکیب آلاینده هوا است و موجب بروز سرطان خون و بیماری‌های مرتبط با آن میشود. یافته‌ها نشان میدهد که اثر خطرناک بنزین بیش از مونواکسیدکربن است. بنابر آمار، نزدیک به 70 درصد آلودگی هوای تهران ناشی از خودروها است.
این درحالی است که تردد بیش از دو میلیون خودروی فرسوده در شهر تهران، که بنزین بیشتری مصرف می‌کنند، بر آلودگی بیشتر هوای تهران دامن می‌زند. وحید نوروزی، دبیر ستاد هوای پاک شهرداری تهران، سال گذشته گفته بود که دو میلیون خودرو در تهران تردد می‌کنند که قبل از سال 82 تولید شده‌اند و عملا خودروی فرسوده محسوب میشوند.
آقای نوروزی گفته بود، با این که تعریف خودروی فرسوده در جهان پنج سال عمر با 300 کیلومتر پیمایش است، اما این میزان در کشور ما 30 سال است.
نوروزی همچنین از مسئولان انتقاد کرده بود که برای از رده خارج کردن خودروهای فرسوده، که پنج برابر خودروهای استاندارد مصرف سوخت دارند، کاری انجام نمی‌دهند.
دبیر ستاد هوای پاک شهرداری تهران گفته بود، «با اعمال سیاست‌های غلط و سختگیرانه باعث شدیم خودروهای استاندارد روز دنیا نتوانند وارد کشور شوند و مردم محکوم به استفاده از خودروهای داخلی شوند.»
به گفته او، در ایران خودروساز بی‌رقیب است، بنابراین خودش خودرو تولید می‌کند، خودش به آن استاندارد میدهد و خودش هم مجوزها را تایید می‌کند.
طبق آماری که اواخر سال گذشته ارائه شد، ستاد مرکزی معاینه فنی خودروهای تهران، 43 درصد موارد نقص فنی خودروها را به گازهای خروجی و آلایندگی شدید خودروها مربوط دانسته.
گاز ازن
گاز سمی ازن از دیگر منابع آلودگی هوای تهران است. این گاز بر اثر شدت گرمای زياد، تابش شديد نور خورشيد و خشكی هوا توليد میشود و در مجاورت با گاز No2، که از اگزوز خودروها خارج میشود، «مه‌دود» شيميايی در سطح زمين ایجاد می‌کند.
بررسی‌های هواشناسی حاکی از آن است که چنین شرایطی در برخي روزهای گرم سال در شهر تهران رخ میدهد و موجب آسيب دستگاه تنفسی در شهروندان میشود.
سرفه، سوزش چشم و تنگی نفس در سالمندان و كودكان از آثار خطرناک گاز ازن است. این گاز همچنين باعث تخريب برگ گياهان و خشکی درختان شده و به علت نفوذ در اشيای پلاستيكی به آنها آسيب می‌رساند.
یک ماه پیش با شروع فصل گرما در تیرماه، حسین خانی، کارشناس هواشناسی، هشدار داد که با توجه به گرمای هوا، وجود گاز ازن در هوای تهران سلامت شهروندان پایتخت را تهدید می‌کند.
این كارشناس آلودگی هشدار داده بود که با توجه به گرمای هوا در روزهای تابستان آلاینده‌هایی که از اگزوز خودروها خارج میشوند موجب تولید گاز ازن در جو زمین شده و آلودگی هوای تهران را تشدید می‌کنند.
ازن (O3) از ترکیبات اکسیژن است. این گاز اگرچه لایه‌ای از جو زمین را تشکیل میدهد که از زمین در برابر اشعه خورشید محافظت می‌کند، اما تنفس این گاز در کوتاه‌مدت بروز مشكلات تنفسی برای انسان و خزان زودرس گیاهان را درپی دارد و در دراز‌مدت باعث بروز مشكلات گوارشی و ابتلا به سرطان میشود.
ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا وجود گاز ازن را در هوای تهران در روزهایی كه دما به بالاتر از 37 و 38 درجه سانتی‌گراد رسیده گزارش کرده‌اند. اقدسیه، تجریش و پردیسان سه منطقه‌ای هستند که در هفته‌های گرم با بیشترین میزان افزایش آلاینده ازن روبرو بودند.
مدیر مركز پایش آلودگی هوای اداره محیط زیست استان تهران دلیل این آلودگی را كاركرد موتور خودروها اعلام کرده است.
پدیده وارونگی هوا
ايرج خسرونيا، رئيس انجمن متخصصان امراض داخلی، به پدیده وارونه‌شدن هوا به‌عنوان عامل دیگری از آلودگی هوای تهران اشاره کرده و می‌گوید، «هميشه با شروع فصل پاييز و زمستان، به‌دليل وارونه شدن هوا و نبود وزش باد، مردم با مشكل آلودگي هوا روبرو میشوند و چون هوا سرد میشود، ذرات معلق ريز در هوا بالا نمی‌‌روند و در سطح زمين باقی میمانند، به طوری كه با هر استنشاق مقدار زيادی از اين آلودگیها وارد سيستم تنفسی میشود.»
عامل مهمی كه در پراكندگی آلاينده های هوا بسيار موثر است مسئله وارونگی دما است كه براساس آمار تقريبا دو سوم از روزهای سال اتفاق می‌افتد.
به گفته آقای خسرونیا، بر اثر این آلودگیها مردم در معرض بيماری‌هايی چون ناراحتی‌های شديد ريوی و آمفيزم قرار می‌‌گيرند، بسياری از بيماران در منزل میمانند يا در بيمارستان بستری میشوند و هر سال شمار کسانی که در اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند افزایش می‌یابد.
آقای خسرونیا می‌گوید، «تیرگی پوست، چشمان متورم و قرمز، لبان سياه، زبان سرخ و عصبی و تحريک‌‌پذير شدن از جمله عوارض آلودگی هوا است.»
در مجموع پنج ماده به عنوان آلوده‌كننده‌های عمده هوا شناخته شده‌اند كه باعث به‌وجود آمدن بيش از 90 درصد از مشکلات مربوط به آلودگی هوا میشوند. این مواد عبارتند از مونواکسیدکربن (CO)، اكسيدهای نيتروژن (Nox)، هيدروكربورها (HC)، اكسيدهای سولفور (Sox) و ذرات معلق.
از سوی دیگر، پیش‌بینی میشود در صورتی که میزان آلودگی هوا کنترل نشود، پیامدهای منفی اقتصادی بر کشور تحمیل خواهد شد.
«آزبست» و گرد و غبار
ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا در شهر تهران وجود آزبست را هم در هوای تهران ثبت کرده‌اند. آزبست ترکیبی از منیزیوم وسیلیسیوم است. ذرات بسیار ریز و غیرقابل رویت آزبست هنگام تنفس به اعماق ریه نفوذ می‌کنند و برای همیشه آن جا میمانند.
این ذرات با گذشت زمان و بر اثر تحریکات مداوم منجر به بروز سرطان ریه میشوند. وجود آزبست در هوای تهران ناشی از سایش لنت‌های ترمز خودروها است.
سازمان هواشناسی کشور در گزارشی اعلام کرد که، با گذشت 106 روز از سال 89، شمار روزهای ناسالم هوای تهران به 12 روز رسیده است.
در کنار آلاینده‌های ناشی از تردد خودروها در سطح شهر، پدیده گرد و غبار نیز آلودگی هوای شهر تهران را در تابستان امسال تشدید کرده است.
از ابتدای سال جاری تاکنون چندین مورد گرد و غبار ناشی از وزش باد در عراق و سوریه موجب شد که چند استان غربی کشور به خصوص كرمانشاه، ایلام، خوزستان و لرستان با مشکل روبرو شوند. شدت این گرد و غبار به حدی بود که تهران را نیز تحت تاثیر قرار داد.
یوسف رشیدی، مدیر عامل شركت كنترل كیفیت هوای شهر تهران، با توجه به احتمال تشدید میزان گرد و خاک در کشور، پیش‌بینی کرده است که میزان آلودگی هوای تهران در ماه‌های گرم تابستان افزایش یابد.
راهکارهای بی‌سرانجام
با وجود آن که 10 سال از تدوین برنامه جامع کاهش آلودگی هوا می‌گذرد، اما همچنان هیچ نهادی خود را مسئول پاسخگویی به وضعیت آلودگی هوای تهران نمی‌داند و مدیریت مشخصی دراین باره وجود ندارد. با این حال، همواره راهکارهایی از سوی کارشناسان و برخی مسئولان برای رفع این معضل شهری پیشنهاد شده، اما هیچ گاه به صورت عملیاتی اجرایی نشده است.
گازسوز كردن همه وسايل نقليه عمومی شامل اتوبوس‌ها و مينی‌‌بوس‌ها، استفاده از مترو، توسعه فضای سبز كلان‌شهرها، اتخاذ راهكارهای كنترل جمعيت، تغيير در تهيه سوخت‌هايی با سرب و هيدروكربون‌ها، بهبود كيفيت امكانات بيمارستان‌ها و بالا بردن سطح آگاهی مردم از طریق آموزش از جمله این راهکارها هستند.
با این حال، اقدام مسئولان در آلوده‌ترین روزهای سال این است که آلودگی هوا را در وضعیت هشدار اعلام کنند و از سالخوردگان، كودكان و بيماران بخواهند که در خيابان‌ها تردد نکنند و مدارس را به علت افزایش آلودگی تعطیل کنند.
مشاور شهردار تهران سال گذشته وعده داده بود که ظرف سه سال آينده با دسترسی به تکنولوژی‌های نوين مثل IT، حجم سفرهای شهری شهروندان تهرانی کاهش خواهد یافت و روان شدن وضعيت ترافيک به کنترل وضع آلودگی هوای تهران کمک می‌کند.
قربانیان آلودگی هوا بیش از شهیدان هشت سال جنگ
هادی حیدرزاده، مشاور شهردار تهران، سال گذشته در اظهارنظری بی‌سابقه گفته که تعداد قربانيان آلودگی هوای تهران در هشت سال گذشته بيش از آمار شهیدان هشت سال جنگ تحميلی است.
حيدرزاده هشدار داده بود که وضعيت آلودگی هوای تهران از ساماندهی مديريتی گذشته و نيازمند فرماندهی ويژه است.
او از همکاری نکردن دولت در گسترش وضعيت مترو انتقاد کرده و گفته بود، «80 درصد آلودگی هوای تهران مربوط به خودروها است و با اين که گسترش مترو و اتوبوس‌های تندرو می‌تواند از حرکت خودروها در سطح شهر بکاهد، اما دولت سهم خود را در طرح جامع گسترش مترو پرداخت نمی‌کند».
آقای حیدرزاده از دولت انتقاد کرده بود که با شهرداری در بحث آلودگی هوای تهران همکاری نمی‌کند و گفته بود که چرا مردم باید تاوان ناهماهنگی‌ها و همکاری نکردن‌ها را پس بدهند.
طرح جامع کاهش آلودگی
آذرماه سال 1377 آلودگی هوا در تهران به حدی رسید که طرح زوج و فرد کردن خودروها به مدت یک هفته اجرا شد.
یک سال بعد با توجه به آلودگی شدید هوا و هشدار کارشناسان و فعالان زیست محیطی، مبنی بر این‌که سلامت مردم در خطر است، تلاش برای تدوین طرح جامع کاهش آلودگی هوای تهران آغاز شد. این برنامه در هفت محور خودروهای فرسوده، خودروهای نو، حمل و نقل عمومی، مدیریت ترافیک، سوخت، معاینه فنی و آموزش تهیه شد.
یک سال پس از آن یعنی در سال 1379 کمیته اجرایی طرح جامع کاهش آلودگی هوا تشکیل شد که باید با اجرای برنامه جامع آلودگی هوای تهران، ظرف مدت 10 سال کیفیت هوای پایتخت را به شرایط قابل تنفس و سالم می‌رساند.
با این حال، این برنامه مطابق زمان تعیین شده پیش نرفت و براساس گزارش‌ها وضعیت هوای تهران در آستانه پایان یافتن این برنامه بدتر از قبل نیز شده است.
دبیر كمیته كاهش آلودگی هوای تهران اردیبهشت امسال گفت، مهلت اجرای طرح جامع کاهش آلودگی هوای تهران پس از 10 سال به پایان رسیده، اما این طرح قرار است تا آخر امسال تمدید و بازنگری شود.
اشرفی‌پور، مدیركل محیط زیست استان تهران، گفت که قرار است در طرح جدید، مسائل اجتماعی و كاهش ناهماهنگی‌ها موردنظر قرار گیرد تا پس از تصویب تکلیف دستگاه‌ها در دوره‌ای 10 ساله مشخص شود.
رییس اداره عوامل محیطی موثر بر سلامت وزارت بهداشت هم سال گذشته گفته بود که شاخص‌های سلامت در طرح جامع كاهش آلودگی هوای تهران رعایت نشده، بنابراین میزان ابتلا به بیماری‌های قلبی، ریوی، تنفسی و مرگ و میر ناشی از این بیماری‌ها در كشور افزایش یافته است.
دعوای مترو تهران
در این شرایط و برای کاهش آلودگی هوا یکی از پیشنهادهای مسئولان به مردم استفاده از وسائل حمل و نقل عمومی مانند مترو است، اما توسعه همین مترو میان دعوای دولت و شهرداری معلق مانده است.
باوجود این‌که چندی پیش قانون پرداخت تسهیلات دومیلیارد دلاری به شرکت مترو تهران در مجمع تشخیص مصلحت نظام تصویب شد، اما محمود احمدی‌نژاد از ابلاغ آیین‌نامه اجرایی این قانون به دستگاه‌های مربوطه خودداری کرد و درپی آن رییس مجلس خود دست به کار شد و ابلاغیه را برای دستگاه‌ها فرستاد.
علی لاریجانی، رییس مجلس، روز 29 تیرماه امسال و درپی تاخیر چهار ماهه رییس جمهوری در ابلاغ مصوبه مجلس آن را برای اجرا ابلاغ کردٰ اما معاون پارلمانی آقای احمدی نژاد در آن زمان اعلام کرد که دولت توان اجرای این مصوبه را ندارد.
رئیس کل بانک مرکزی ایران هم اکنون می‌گوید که با وجود دستور رییس مجلس برای پرداخت تسهیلات دو میلیارد دلاری به شرکت مترو تهران این بانک منتظر ابلاغیه دولت است.
پیش تر و در پی بروز اختلاف بین دولت و شهرداری تهران بر سر بودجه توسعه مترو مجلس طرحی تصویب کرده بود که بر اساس آن دولت باید دو میلیارد دلار از حساب ذخیره ارزی به توسعه مترو در تهران و دیگر شهرها اختصاص دهد.
اما شورای نگهبان این مصوبه مجلس را مغایر قانون اساسی تشخیص داد، چون بار مالی برای دولت ایجاد می کرد و به همین دلیل این طرح را به مجلس بازگرداند، اما نمایندگان مجلس با تاکید بر نظر قبلی خود آن را برای تعیین تکلیف به مجمع تشخیص مصلحت فرستادند و مجمع نیز آن را تصویب کرد.
آقای احمدی نژاد بیستم آبان سال گذشته در یک برنامه تلویزیونی گفت، «من تصمیم گرفته‌ام مدیریت مترو را به دولت برگردانم... دولت خود مدیریت مترو را بر عهده می‌گیرد، بودجه‌اش را می گذارد و می‌سازد و قیمت آن نیز تا 15 سال آینده بالا نخواهد رفت و به سرعت هم آن را تمام خواهد کرد. من حتما این تصمیم را گرفته‌ام و حتما مدیر تعیین می‌کنم.»
ریاست شرکت مترو تهران اکنون به عهده محسن هاشمی، فرزند اکبر هاشمی‌رفسنجانی، رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام است و برای همین برخی کارشناسان تصمیم آقای احمدی‌نژاد را با اختلافات او و آقای هاشمی‌رفسنجانی مرتبط می دانند و آن را سیاسی تلقی کرده‌اند.
