محمد درویش نویسنده وبلاگ مهار بیابانزایی و عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع به بررسی پدیده سرخ شدن رنگ دریاچه ارومیه پرداخته است.

دریاچه ارومیه کم مصیبت داشت که حالا باید گرفتار یک تهدید جدید و اندکی رازآلود هم بشود؟! تهدیدی که برای نخستین بار در مرداد سال جاری گزارش شده است و حکایت از سرخ شدن یکباره‌ بخش بزرگی از سواحل این دریاچه؛ به ویژه در کرانه‌های خاوری‌ دارد. هر چند گزارش‌ها حاکی از آن است که این معضل سال گذشته هم وجود داشته است. 

در مورد پدیده سرخ شدن یک‌باره دریاچه ارومیه و دلایل آن، تاکنون چهار گزینه بیان شده است:
نخستین فرضیه را سید غلامرضا میرکی، مدیرکل دفتر محیط زیست و توسعه پایدار سازمان تحقیقات کشاورزی مطرح کرد و آشکارا در یازدهمین روز مرداد 1389 در حضور نگارنده - که به بازدید از منطقه رفته بودیم - گفت: این پدیده همان بلوم پلانکتونی یا شکوفایی جلبکی - Algal bloom - یا به عبارتی ساده‌تر؛ کشند قرمز مشهور - RED TIDE - است که حالا پس از خلیج فارس و دریای مازندران (کاسپین)، اینک دریاچه‌ ارومیه را به عنوان سومین قربانی خود برگزیده است.

باید بدانیم که بلوم (شکوفایی) پلانکتونی یا جلبکی هنگامی رخ می‌دهد که پساب‌های حاوی مواد مغذی به محیط‌های آبی و کم عمق در سواحل وارد شوند. این مواد معمولا ترکیبات فسفر و ازت هستند که عمدتا از طریق زهاب‌های کشاورزی و فاضلاب‌های شهری و صنعتی به دریاچه ارومیه ریخته می‌شوند.

اما ماجرا به همین جا ختم نشد، زیرا مسعود باقرزاده کریمی، کارشناس دفتر تالاب‌ها در سازمان حفاظت محیط زیست در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر، ضمن رد نظریه‌ مدیرکل دفتر محیط زیست و توسعه پایدار سازمان تحقیقات کشاورزی، دلیل سرخ‌شدن دریاچه ارومیه را تغییر ترکیبات نمک دانست و گفت: وقتی شوری آب از حد استاندارد فراتر رفته و به حد فوق اشباع رسید، ترکیبات نمک عوض می‌شود و برخی از انواع نمک‌ها، به ویژه نمک‌های دارای ترکیبات سدیم که رنگ بلورهای آن سفید است، رسوب می‌کنند؛ اما برخی دیگر از نمک‌ها به ویژه نمک‌های منیزیم‌دار که نارنجی رنگ یا نارنجی مایل به قرمز هستند، به علت مقاومت بالا همچنان به صورت محلول در آب دریاچه باقی می‌مانند.

با این وجود، این هم پایان ماجرا نبود، زیرا حسن عباس نژاد - مدیرکل محیط زیست استان آذربایجان غربی - بروز این پدیده را نه به کشند قرمز و نه بلورهای نمک منیزیم دار مربوط ندانست ، بلکه به ترشح شکوفه‌های جبلکی به نام «Dunaliella salina» مربوط دانست. وی گفت: این جلبک به دلیل بالا رفتن میزان غلطت نمک دریاچه ارومیه، برای سازگاری با محیط زیست و تنفس بهتر اقدام به ترشح ماده‌ای قرمز رنگ برای مقابله با شوری و ادامه حیات خود کرده است.

اما آن ماده‌ای که آقای عباس‌نژاد از آن یاد کرده است، چیزی نیست جز بتا کاروتن که امروزه در برخی ممالک جهان از جمله آمریكا و استرالیا به منظور استخراجش جلبک را كشت می‌دهند؛ جلبكی که از منابع تغذیه آرتمیای دریاچه ارومیه هم به شمار می‌رود. اما وجود این جلبک در دریاچه شور ارومیه در حالی ذکر می‌شود که پیش‌تر، باقرزاده کریمی امکان حیات جلبک‌ها در آبی با این درجه از شوری را مردود دانسته بود.

جالب‌تر از همه آن که نظریه‌ چهارمی هم وجود دارد و این رنگ قرمز را به وجود لاشه‌ آرتمیاهای مرده در آب دریاچه ربط می‌دهند. بر این اساس، رضا ملک زاده، متخصص بيوتکنولوژی آبزیان و عضو هیئت علمی پژوهشکده آرتمیا و جانوران آبزی دانشگاه ارومیه با بعید دانستن بروز پديده کشند قرمز در دریاچه ارومیه گفت: پس از مشاهدات مستقیم، نمونه گیری و انجام مطالعات ميکروسکوپی مشخص شد رنگ قرمز آب دریاچه ارومیه مربوط به تلفات آرتمیاهایی هست که پیش‌تر وجود داشته ولی بر اثر تلاطم امواج، در یک خط قرار گرفته و موجب ایجاد رنگ قرمز شده‌اند.

آقای ملک‌زاده توضیح داد: وقتی باقی‌مانده و تلفات آرتمیاها در شرايط کم اکسیژنی قرار می‌گیرند، گلبول‌های قرمزشان افزایش یافته و در ترکیب با نمک‌ها، خطوطی به وجود می‌آید که رنگ آب را متمایل به سرخی می‌کند.

دکتر ملک‌زاده همچنین کاهش عمق آب دریاچه به دلیل گرمای زیاد هوا و تشدید عمل تبخیر را در ایجاد رنگ قرمز دریاچه ارومیه مؤثر خواند و افزود: با کاهش عمق آب، تخم‌های انبوه و متمرکز آرتمیاها که در قعر دریاچه رسوب کرده‌اند، خودنمایی می‌کنند و رنگ قرمز آب دریاچه مربوط به اين تخم‌هاست.

اینک این پرسش جدی مطرح است که چرا پیش از آن که موضوع رسانه‌ای شود و مسئولین مجبور به پاسخ نشوند، مدیران مربوطه اقدام به بررسی ماجرا نکرده و ابعاد آن را تشریح نکردند؟ مگر هم‌اکنون وضعیت دریاچه ارومیه در شدیدترین حالت نظارتی و هشدار قرار ندارد و مگر دست کم سه استاندار و دو وزیر و یک معاون رئیس‌جمهوری در کار مدیریت آن، تفاهم‌نامه‌ مشترک امضا نکرده‌اند؟

چگونه است که در مواجهه با چنین رخدادی، آن هم در منطقه‌ای که با عنوان پارک ملی از آن یاد می‌شود و قاعدتاً باید واجد بیشترین درجه نظارتی باشد، چندین عامل نامرتبط را باید به عنوان عامل ذکر کنند و هر مسئول و کارشناسی هم دلیل خود را ارایه کرده و دفاع کند؟

آیا آزمایش آب دریاچه ارومیه و کاوش داده‌های آزمایشگاهی آن زیر نظر یک گروه کارشناسی واجد صلاحیت، تا این حد دشوار و زمان‌بر می‌نماید یا مشکل در جای دیگری است؟

به پرسش نخستین این یادداشت برمی‌گردم و از شما خواننده‌ گرامی مردمک می‌پرسم:
رنگ سرخ دریاچه ارومیه نشانه چیست؟