اکبر گنجی روزنامه‌نگار و فعال سیاسی در مجموعه یادداشتی که برای مردمک نوشته، می‌کوشد تا نقاط اختلاف/تفاوت خاتمی، موسوی و کروبی را نشان دهد. در این مطلب گنجی می‌گوید که گفتمان جنبش سبز با این‌که در بکارگیری روش‌ها و وسایل اصلاح‌طلب است، اما اهدافی که تعقیب می‌کند، محدود به چارچوب‌هایی که خاتمی بیان می‌کند نیست و نمی‌تواند باشد.

_{Photo by Getty Images}

نتیجه: آینده «باز» است. هیچ تحلیل/ تصویری راه آینده را نمی‌بندد.

ما از تفاوت دیدگاه‌های خاتمی با موسوی/ کروبی سخن گفتیم: اولی از تقلب در انتخابات ریاست جمهوری 22 خرداد 88 سخن نگفته است، اما دو نفر دیگر به صراحت تمام بارها آن انتخابات را متقلبانه خوانده‌اند.

اولی از «جنبش اصلاح‌طلبی» به رهبری خود سخن می‌گوید، اما دو نفر دیگر از «جنبش سبز» حرف می‌زنند و خود را «همراه» آن می‌خوانند.

اولی رهبری (ولی فقیه) را یکی از مقدسات و از ارکان اصلاح‌طلبی قلمداد می‌کند، دو تن دیگر، نه از مقدس بودن رهبری سخن گفته‌اند و نه جایی برای او در «جنبش سبز» در نظر گرفته‌اند.

اولی به دنبال تعامل با رهبری است و به او نامه‌های محرمانه می‌نویسد، دو تن دیگر چنین نکرده‌اند. موسوی از تعامل درونی جنبش سبز سخن گفته و کروبی به خبرگان رهبری نامه‌ سرگشاده نوشته و خواستار نظارت بر رهبری و عملکرد فاسد او در زمینه‌های مختلف شده است.

اولی پرخاشگرانه با سکولاریسم و لیبرالیسم روبه‌رو می‌شود و از حکومت اسلامی (جمهوری اسلامی سازگار با مردم‌سالاری) دفاع می‌کند، اما دو نفر دیگر، نه تنها سخنی علیه سکولاریسم نگفته‌اند، بلکه سخنانی بر زبان رانده‌اند که راهگشای تفکیک نهاد دین از نهاد دولت است.

اولی با مخالفان ساختارشکن و اصلاح‌طلبان دگراندیش تهاجمی برخورد می‌کند و از زبانی نامقبول علیه آنان استفاده می‌کند، اما دوتن دیگر، دائماً به خودی و غیر خودی کردن‌ها می‌تازند.[8/1]

1-10- برخی از سبزها بر این باورند که طرح این نوع مسائل به سود علی خامنه‌ای تمام می‌شود. بدین‌ترتیب او و مریدانش از اختلافات درونی جنبش سبز آگاه شده و ضربات بیشتری بر آن وارد خواهند آورد. این مدعا به دلایل زیر کاذب است:

1-1-10- مهدی کروبی پس از انتخابات ریاست جمهوری سال 84 از دبیر کلی مجمع روحانیون مبارز استعفا داد و آن گروه را ترک کرد. در حالی‌که او دبیر کل این گروه بود، اما کاندیدای این گروه در آن انتخابات نبود. وی سپس حزب اعتماد ملی را تأسیس کرد. بارها به‌طور علنی به خاتمی تاخت که تقلب در انتخابات سال 1384 را نادیده گرفت و وزیر کشورش آن را انتخاباتی سالم اعلام کرد (هاشمی رفسنجانی رسیدگی به تقلب در آن انتخابات را به خدا واگذار کرد). تا انتخابات سال گذشته، بیشترین حملات کروبی معطوف به جبهه‌ مشارکت اسلامی و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی بود. اختلافات او و خاتمی پس از انتخابات هم فروکش نکرده است. این‌ها همه، نکاتی شفاف است که خواجه حافظ شیرازی هم از آن با خبر است.

مهدی کروبی در گفت‌وگویی با فایننشیال تایمز به‌طور شفاف نشان می‌دهد که با محمد خاتمی اختلاف دارد.[8/2] میرحسین موسوی هم قبل از انتخابات بارها اعلام کرد که اصلاح‌طلب یا اصول‌گرا نیست، بلکه «اصول‌گرای اصلاح‌طلب» است. در آن دوره اعضای جبهه‌ مشارکت و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی به ستاد او راه نداشتند. او آگاهانه میان خود و آنان مرزبندی می‌کرد. این وضع بعدها به سرعت تغییر کرد.

2-1-10- ده‌ها تیم در وزارت اطلاعات، سپاه پاسداران، روزنامه‌ کیهان و دیگر نهادهای تحت امر رهبری روی اختلاف-تفاوت‌های موسوی، کروبی و خاتمی شبانه‌روز کار می‌کنند. تحلیل‌ها، نقدها و مطالبات این افراد را با یکدیگر بررسی می‌کنند و تفاوت‌های آنها را طبقه‌بندی و در اختیار رهبر و دیگر سران رژیم قرار می‌دهند. رژیم با مدرن‌ترین تکنولوژی جاسوسی، جلسات خصوصی مخالفان را رصد می‌کند، چه رسد به آگاهی یافتن از جلسات موسوی، کروبی و خاتمی.

3-1-10- از نامه‌های محرمانه محمد خاتمی و علی‌اکبر محتشمی‌پور به رهبری[8/3]، فقط سبزها خبر ندارند. اول از همه خود رهبر و سپس کسانی که او مصلحت تشخیص داد از محتوای این نامه‌ها باخبر شدند. بدین‌ترتیب اگر دانستن، حق مردم/ سبزها باشد، آگاه شدن از تفاوت مواضع و راهکارها، نیاز سبزها، به سود سبزها و آینده‌ پیش رو است.

4-3-10- سرشت کثرت‌گرایانه‌ جنبش سبز آن‌چنان بسط یافته که محمد خاتمی و همفکرانش را هم در بر می‌گیرد، اما مطابق تعریفی که خاتمی از جنبش اصلاح‌طلبی ارائه می‌کند، بسیاری از سبزها در اصلاح‌طلبی مد نظر او جای نمی‌گیرند. این تفاوت/ اختلافی نیست که سلطان علی خامنه‌ای و مریدانش قادر به فهم آن نباشند.

5-4-10- تاحدی که من می‌فهمم، خاتمی آگاهانه و با برنامه، در صدد نشان دادن تفاوت/ اختلاف‌های خود با موسوی/ کروبی است. اگر این مدعا مطابق با واقع باشد، این نوشتار هم او را خشنود خواهد کرد.

2-10- برخی از سبزها تحلیل‌های ارائه شده را به زیان جنبش سبز قلمداد می‌کنند. می‌گویند، هرکس حرف می‌زند، باید به پیامدهای آن بر سرنوشت جنبش و امیدوار و ناامید کردن دلبستگان به آن بیاندیشد. در این زمینه چه می‌توان گفت؟

1-2-10- تفاوت «روشنفکر قلمرو عمومی» از «رهبری سیاسی» را نباید نادیده گرفت. اولی در عین دفاع از حقوق بشر و گذار به دموکراسی، دلبسته‌ حقیقت است، اما دومی، به سود و زیان سخنان بر اعضا/ پیروان و کل حرکت می‌اندیشد. پرسش ناقدان این نیست که این مدعیات صادق(حقیقت) یا کاذب‌اند؟ بلکه آنها دائماً می‌پرسند: این سخنان به سود جنبش یا به زیان آن است؟

2-2-10- تامل در این دو پرسش متفاوت، تفاوت «نقش» (مجموعه‌ای از انتظارات ناظر به مسئولیت‌های یک مقام در جامعه‌ای معین، به تعبیر دارندورف) و «جایگاه» دو نوع «عامل» را نشان می‌دهد. سبزها «انتظار» بازی چه «نقشی» را از سوی رهبران سیاسی دارند؟ آیا «انتظار» بازی همان «نقش» را از «روشنفکر قلمرو عمومی» می‌توان داشت؟ «انتظار» از نقش، ناظر به دو پرسش است: افراد چه کارهایی باید انجام دهند؟ آن کارها را چگونه باید انجام دهند؟

3-2-10- سود و زیان چه معنا و چه ملاکی دارد؟ آیا معیارهای «مستقلی» برای زیان‌آور تشخیص دادن تحلیل‌ها و نقدها وجود دارد یا مسئله به «سلیقه» و «شهود» فروکاسته می‌شود؟ تحلیل و نقدی که از نظر فرد/ گروهی زیان‌آور به شمار می‌رود، ممکن است از نظر فرد/ گروه دیگری سودمند به‌شمار رود.

4-2-10- اگر سود و زیان با حقیقت تعارض پیدا کرد، چه باید کرد؟ در سال‌های پیش از انقلاب، رهبری سازمان چریک‌های فدایی خلق ایران، چهار تن از اعضای خود را ترور کرد. بیان این حقیقت، به سود سازمان است یا به زیان آن؟ آیا نمی‌توان پذیرش و پوزش را نشان صداقت و شجاعت رهبری سازمان قلمداد کرد؟ سازمان فداییان خلق (اکثریت) در سال جاری به طور رسمی به وقوع این ترورها اعتراف کرد و افزود: «چهار مورد قتل صورت گرفته بین سال‌های 1356 ـ 1351 را محکوم و از این جانباختگان جنبش فدایی اعاده‌ حیثیت می‌کند ... به سهم خود مراتب تاسف و عذرخواهی خود را اعلام می‌کند.»[8/4]

حقیقت را نباید در پای مصالح سیاسی ذبح کرد. مسیح به حقیقت دعوت می‌کرد و التزام به حقیقت را شرط لازم آزادی به شمار می‌آورد. می‌گفت: «حقیقت را خواهید شناخت و حقیقت شما را آزاد خواهد ساخت». (یوحنا: 8 آیه‌ی 32)

5-2-10- جنبش سبز، جنبش گفت‌وگویی/ نقدی است. تداوم حیات آن منوط به تحلیل و نقدهای رادیکال است. مجیزگویی کار مریدان سلطان علی خامنه‌ای است، نه سبزها. [8/5]

6-2-10- عبدالکریم سروش، محمد مجتهد شبستری و مصطفی ملکیان آرای مشترک زیادی دارند. در عین حال، اختلاف/ تفاوت‌های بسیاری در پروژه‌هایی که تعقیب می‌کنند، دارا هستند. آیا بیان این حقیقت و توضیح تفاوت‌های پروژه‌های آنان، به دامن زدن بیشتر اختلاف میان آنان منجر می‌شود و به سود دشمن است؟ موسوی و کروبی و خاتمی هم در چنین وضعیتی قرار دارند.

3-10- مستندات نوشتار حاضر نشان می‌دهد که ما با دو گفتمان متفاوت، نه لزوماً گفتمان متعارض، مواجه هستیم. گفتمان جنبش سبز، گفتمان اصلاح‌طلبی مد نظر خاتمی نیست. این جنبش مسالمت‌آمیز است و با کاربرد روش‌های خشونت آمیز برای رسیدن به مقصد مخالف است. در مقام به‌کارگیری وسایل و روش‌ها، اصلاح‌طلب است، اما اهدافی که تعقیب می‌کند، محدود به چهارچوب‌هایی که خاتمی بیان می‌کند نیست و نمی‌تواند باشد. آن‌چه خاتمی «اصول موضوعه‌ اصلاح‌طلبی» به‌شمار می‌آورد (یعنی انقلاب، نظام جمهوری اسلامی، قانون اساسی، آیت‌الله خمینی و رهبری و ...)، اصول موضوعه‌ جنبش سبز نیست. اینها هویت سبزها را نمی‌سازند.[8/6]

سخن بر سر این نیست که جنبش سبز جنبشی ضد دینی است، بلکه سخن سر این است که جنبش سبز، جنبشی غیر دینی است (مانند دوچرخه که دینی یا ضد دینی نیست. نادینی است. مانند فلسفه که دینی یا ضد دینی نیست. اگر فلسفه التزام به استدلال و نتایج استدلال باشد، معرفتی غیر دینی است. بدین ترتیب، «فلسفه‌ فیلسوفان مسلمان» وجود دارد، نه «فلسفه‌ اسلامی». مانند علم تجربی مدرن که دینی و ضد دینی ندارد. تئوری‌ها/ نظریه‌های علمی حدس‌هایی هستند که تجربه داور آنهاست، نه دین). سبزها به دنبال ناخداباوری یا حذف دین از قلمرو عمومی و قلمرو سیاست نیستند. تفکیک نهاد دین از نهاد دولت شرط لازم گذار به نظام دموکراتیک ملتزم به آزادی و حقوق بشر است. موسوی و کروبی و بسیاری از سبزهای زندانی، انسان‌هایی دیندارند که ایمان‌شان، آن‌چنان که خود می‌گویند، بسیار به آنها یاری رسانده است، اما مطالبات و اهداف سبزها- یعنی دموکراسی، آزادی، حقوق بشر، گفت‌و‌گو، کثرت‌گرایی، عدالت، توسعه و...- مطالبات دینی نیستند. همه‌ اینها برساخته‌های انسان مدرنند. مگر آقایان «حسن عدل» و «قبح ظلم» را از مستقلات عقلیه به شمار نمی‌آورند؟ عقل، مستقل از وحی، دموکراسی و حقوق بشر و جامعه‌ مدنی را برساخته است. این برساخته‌ها اتکای وجودی/ معرفت‌شناختی/ روان‌شناختی به دین ندارند.

4-10- این دو گفتمان متفاوت (گفتمان اصلاح‌طلبی و گفتمان سبز) به دو استراتژی متفاوت منتهی می‌شود. عاملان و حاملان جنبش سبز اگر می‌خواهند این جنبش را پیش برند، چاره‌ای جز گفت‌وگوی انتقادی درباره‌ آن ندارند. هدف رژیم نابودی جنبش سبز است، اما هدف آنان که به این جنبش دلبسته‌اند، گشودن راه‌های تازه و به پیش بردن آن است. نمی‌توان چشم بسته اختیار خود را به این و آن سپرد و فقط هورا کشید. باید به گفتمانی که متکای جنبش است توجه کرد، باید به استراتژی‌ای که از دل آن گفتمان بیرون می‌جهد عنایت کرد.

5-10- در جامعه‌ای چون جامعه‌ ما، نقش رهبران سیاسی بسیار مهم است. مهارتی که رهبری سیاسی از خود نشان می‌دهد/ نمی‌دهد، بر سرنوشت جنبش بسیار موثر است. بحث درباره‌ موسوی/ کروبی/ خاتمی، بحث شخصی نیست. بحث بر سر رهبری سیاسی و مهارت‌های اوست در به پیش راندن جنبش. مسئله، بزرگ کردن یا کوچک کردن رهبران سیاسی نیست؛ مسئله، رفع تبعیض و گذار به دموکراسی است. این رژیم حتی اگر در انتخابات 22 خرداد 88 هم «تقلب تأثیرگذار» نکرده بود، باز هم رژیمی نامشروع بود. چون این رژیم، رژیم تبعیض است. بین فقیهان و غیر فقیهان، بین زنان و مردان، بین مسلمان‌ها و نامسلمان‌ها، بین شیعیان و سنیان، تفاوت قائل می‌شود و «حق ویژه» برای فقیهان در نظر گرفته است. این رژیم حتی اگر بدون شمارش آرا احمدی‌نژاد را رئیس جمهور نکرده بود، باز هم رژیمی نامشروع بود. برای این‌که رژیمی سرکوبگر است که مطابق میل سلطان در زندگی همه دخالت خودسرانه می‌کند.

6-10- تأمل و توجه به اختلافات نباید موجب هراس شود. جان راولز گفته است که «تضاد تفرقه‌افکن» می‌تواند به فلسفه‌ سیاسی منتهی شود. این همان نقش عملی است که او برای فلسفه‌ سیاست قائل است. یعنی، «تمرکز بر مسائل مناقشه برانگیز و مورد اختلاف و درک این که آیا، به‌رغم ظواهر، می‌توان نوعی مبنای بنیادین توافق فلسفی و اخلاقی را کشف کرد یا نه».

راولز سه شاهد مهم برای تثبیت مدعای خود ذکر می‌کند: اولی جنگ‌های مذهبی قرن 16 و 17 که در نهایت منجر به پذیرش رواداری و ظهور لیبرالیسم شد.

دومی مجادلات دامنه‌دار فدرالیست‌ها و مخالفان آن‌ها در سال‌های 1787 و 88 که بحث‌های مهمی درباره‌ نهاد برده‌داری و اتحاد ایالت‌ها پدید آورد و به قانون اساسی آمریکا منتهی شد.

سومین مثال راولز، به «تضاد میان دعاوی آزادی و برابری در سنت» غربی بازمی‌گردد.

آزادی‌طلبی مشتق از لاک و برابری‌طلبی مشتق از روسو. این تضاد برای فلسفه‌ سیاسی بسیار پربار بوده است. نظریه‌ عدالت انصافی راولز یکی از نتایج این تضاد است. از این جهت، اختلاف/ تعارض/ تضاد، اندیشه‌ساز است.[8/7]

7-10- همه‌ آن‌چه گفتیم، یک تحلیل/ تصویرسازی از حرکت اعتراضی مردم ایران است. به این واقعیت ستبر، از چشم‌اندازهای دیگری هم می‌توان نگریست. اینک نوبت آن است که از منظر اصلاح‌طلبان معتقد به فعالیت در چارچوب نظام جمهوری اسلامی به این پدیده بنگریم. آن‌چه در دو سال اخیر روی داد، به سود آنان بود یا به زیان آنان؟ آنان بردند یا باختند؟ به این پرسش‌ها از چشم‌انداز اصلاح‌طلبان حکومتی بنگرید، نه خودتان یا تحریم‌گران یا ساختارشکنان. به استراتژی‌ای که از دل گفتمان اصلاح‌طلبی مد نظر خاتمی بیرون می‌آمد و می‌آید فکر کنید. آن‌چه در هفده ماه اخیر روی داد به سود این گفتمان و استراتژی آن بود، یا به زیان آن؟ تازه اول بحث است...

بخش اول: جنبش اصلاح‌طلبی خاتمی

بخش دوم: جنبش سبز موسوی

بخش سوم: سکولاریسم و لیبرالیسم ستیزی خودشکن

بخش چهارم: پروژه بازافسون‌سازی دولت و رهبری

بخش پنجم: مذاکره و سازش با رهبری

بخش ششم: ساختارشکنان و دموکرات‌های آمریکایی

بخش هفتم: تکرار تراژدی تکفیر/ طرد/ حذف

پی‌نوشت‌ها:

8/1- میرحسین موسوی در یکی از آخرین مصاحبه‌های خود گفته است: «مردم جذب تشکل‌هایی می‌شوند که مردم را به‌خاطر منافع خودشان با دگرسازی‌های بی‌مورد خودی و ناخودی نکنند و از حقوق مردم دفاع کنند... مشکل موقعی حل می‌شود که ما چشم‌مان را به تمایزهایی که خودی و ناخودی کردن ایجاد می‌کند ببندیم و از حق دفاع کنیم، حتی اگر به ضرر خودمان باشد».

8/2- به بخش‌هایی از این مصاحبه که مد نظر است، توجه کنید:

فایننشیال تایمز: آیا آقای موسوی را به‌طور مرتب می‌بینید؟

کروبی: بله. ما به‌طور منظم با هم دیدار داریم و تبادل نظر می‌کنیم.

فایننشیال تایمز: آیا شما سیاست‌ها را تعدیل می‌کنید؟

کروبی: بله و نه. آقای موسوی و همراهان‌شان دیدگاه‌های خاصی دارند. همین نگره در مورد من و همراهانم نیز صادق است.

فایننشیال تایمز: آیا شما با پیشنهادات ایشان برای پایان دادن به بحران سیاسی موافقید؟

کروبی: بله. بسیار زیاد.

فایننشیال تایمز: آیا نشانه‌ای وجود دارد که این پیشنهادات از سوی رژیم جدی گرفته شود؟

کروبی: هنوز نشانه‌ای وجود ندارد.

فایننشیال تایمز: در مورد آقای خاتمی چطور؟

کروبی: ایشان را کمتر از آقای موسوی می‌بینم.

فایننشیال تایمز: چرا؟

کروبی: دلیل خاصی ندارد. آقای خاتمی مثل ما بیانیه‌ای صادر نمی‌کند.

8/3- خبر سایت‌های اصول‌گرایان درباره‌ نامه‌ محتشمی به رهبری به قرار زیر است:

«تقریباً هم‌زمان با انتشار خبرنامه‌ خاتمی به رهبر معظم انقلاب بود که علی‌اکبر محتشمی‌پور، مشاور میرحسین موسوی و معروف به طراح ادعای تقلب، نامه‌ای به مسئولان ارشد نظام نوشت و ضمن ابراز ندامت از رویکرد و اقدامات خود در ماه‌های اخیر، همه‌ ادعاهایش را پس گرفت و گفت که نیت بدی نداشته است».

با این که این خبر بارها و بارها در سایت های مختلف اصول‌گرایان منتشر شده، تاکنون محتشمی‌پور آن را تکذیب نکرده است.

8/5- عباس عبدی اخیراً طی یک مصاحبه در ابن‌باره گفته است: «ادبيات فعلی [سبزها] تهييجی و احساسی است... يكی از عوارض اين ادبيات تغيير جايگاه واقعی سياست و تبديل آن به آرمان‌گرايی و مدينه‌ فاضله‌ای است و قطبی نمودن واقعيت سياسی به خير و شر، شيطان و خدا، ديو و فرشته، صفر و يک و اين‌كه هركسی يا با حق است يا باطل و هيچ تعاملی ميان دو طرف ممكن نيست و هر تعاملی نوعی خيانت محسوب می‌‌شود از عوارض این نوع گفتمان است. اين فضا نه تنها راه گفتگو را در عرصه عمومی می‌بندد، بلكه در داخل جنبش نيز فضا بسته می‌‌شود و طرح هر انتقادی با عنوان سوءاستفاده‌ دشمن تا زمان نامعلومی به تاخير می‌‌افتد. خوشبختانه رهبری جنبش سبز از اين خصلت منفی مبرا هستند، اما بخشی از بدنه و كسانی كه می‌‌كوشند برای خود جايگاهی در اين جنبش دست و پا كنند، چنين رفتاری را از خود بروز می‌‌دهند».

8/6- عباس عبدی هم بر تفاوت‌های جنبش اصلاح‌طلبی مد نظر خاتمی با جنبش سبز موسوی تأکید کرده است: «تمامی حركت‌های سياسی به نحوی با فعاليت‌های پيشين در ارتباط هستند و در خلاء و انتزاع شكل نمی‌‌گيرند، اما اگر منظورتان اين است كه جنبش سبز ادامه‌ منطقی جنبش اصلاحات است، بايد بگويم كه ترديد دارم. زيرا جنبش اصلاحات از سال 1379 و در خوشبينانه‌ترين حالت در سال 1381 از سوی رهبری آن زمين‌گير شد و تحركی شايسته و بايسته نداشت كه بتوان آن را جنبش ناميد. جنبش سبز به نحوی پاسخ (و نه ادامه‌ آن) به همين زمين‌گير شدن بود زيرا اين تصور بوجود آمده بود كه جامعه با تعبير مرسوم و عملی از اصلاحات راه به جايی نخواهد برد و به قول معروف با آن ريش به تجريش نمی‌‌روند! تفاوت‌های ميان اين دو جنبش نيز زياد است، هرچند در اهداف و شعارها تفاوت چندانی ديده نمی‌‌شود، اما در راهبردها و تاكتيک‌‌ها تفاوت‌های چشمگيری وجود دارد. يكی از اين تفاوت‌ها در ادبياتی است كه بكار برده می‌‌شود. شيوه‌های سياسی و نيز نحوه‌ تعامل با قدرت از تفاوت‌های ديگر آن است».

8/7- جان راولز، عدالت به مثابه‌‌ انصاف ، ترجمه‌ عرفان ثابتی، ققنوس، صص 23- 21