اکبر گنجی در این یادداشت نشانه‌های وجود یک شبکه اجتماعی را از دیدگاه‌های مختلف بیان می‌کند و می‌گوید در ایران پس از انتخابات شبکه‌های اجتماعی سازماندهی نشده‌اند. در متن تاکیدها از نویسنده است.

7- مدافعان وجود «شبکه های اجتماعی غیر رسمی» در ایران، ابتدا باید نشان دهند که روابط بالفعل بین نقطه(عاملان) ها وجود دارد تا سپس مدعی «شبکه های اجتماعی غیر رسمی» شوند.

ممکن است در مقام گردآوری (context of discovery) معرفت، به شهود و حس و لمس استناد شود، اما در مقام داوری (context of justification)، باید شواهد و قرائن مدعا را عرضه کرد تا نظریه از طریق تجربه به تیغ ابطال سپرده شود. وقتی از نظریه پردازی شواهد و قرائن تأیید مدعایش طلب می شود، نمی تواند به «واقعیات مشهود که بسیاری آن را حس و لمس می کنند» ارجاع دهد. معنای این مدعا این است که دستمان خالی است.

8- با این که «نارضایتی» عمیق و گسترده ای در جامعه ایران وجود دارد، اما شاهد «اعتراض سیاسی» (تحریم، اعتصاب،سد معبر، تظاهرات،دادنامه های جمعی، و...) نیستیم. این پدیده را چگونه باید تعلیل کرد؟ هیچ یک از پدیده‌های اجتماعی را نمی‌توان با یک متغیر تبیین کرد. به همین دلیل، نبود اعتراض سیاسی را هم نمی‌توان با «ضعف شبکه های اجتماعی» تبیین کرد.

در ماه های قبل از انتخابات که آزادی نسبی فعالیت برای کاندیداها فراهم گردید، ستادها در سراسر کشور تشکیل شد و ارتباطات شبکه ای موقتاً شکل گرفت. با سرکوب های گسترده پس از انتخابات، کلیه ستادها تعطیل، چهرهای شاخص بازداشت و شبکه هایی که موقتاً بوجود آمده بود، متلاشی شد.

گر چه آهن سرخ شد او سرخ نیست پرتو عاریت آتش زنی‌ست
گر شود پر نور روزن یا سرا تو مدان روشن مگر خورشید را
هر در و دیوار گوید روشنم پرتو غیری ندارم این منم
پس بگوید آفتاب ای نا رشید چونک من غارب شوم آید پدید
سبزه ها گویند ما سبز از خودیم شاد و خندانیم و بس زیبا خدیم
فصل تابستان بگوید ای امم خویش را بینید چون من بگذرم

(مثنوی ، دفتر اول، ابیات: 3271- 3266) 

آزادی موقتی و سرکوب شدید بعدی در نقش تابستان و زمستان سبز و زرد شدن شبکه‌های اجتماعی عمل کردند. گذشتن آزادی موقتی تشکیل ستادها در سراسر کشور، نشان داد که چه متغیری تشکیل موقتی شبکه‌های اجتماعی را امکان پذیر ساخت.

وقتی از گسترش شبکه راه ها/جاده های کشوری یا شبکه مخابراتی یا شبکه تولید و توزیع مواد مخدر سخن گفته می شود، معنای آن تا حدود زیادی روشن است که چیست؟ اما تکرار دائمی این مدعا که:«شبکه اجتماعی جنبش سبز گسترش یافته و تعمیق پیدا کرده است»، چه معنایی دارد؟ چگونه می‌توان این مدعا را موجه کرد؟ چرا به گونه دیگری نباید به آنچه پس از انتخابات روی داد نگریست؟ به عنوان مثال، چرا به شرکت در یک مسابقه فوتبال و شورش‌های موقتی پس از آن فکر نمی‌کنید؟

اگر حدی از سازمان یابی وجود داشته باشد (آنچه ناقدان شبکه می‌خوانند)، اگر حدی از رهبری وجود داشته باشد، اگر رژیم نتواند یا نخواهد از حد معینی سرکوب را افزایش دهد و به طور کارآمد از سرکوب استفاده کند[*]، اگر...اگر...اگر...؛ در این صورت امکان تبدیل «نارضایتی گسترده» به «اعتراض سیاسی» (تحریم، اعتصاب،سد معبر، تظاهرات،دادنامه های جمعی، و...) فراهم می‌شود.

9- فرض کنیم تشبیه روابط اجتماعی به شبکه‌های فاقد سازمان و رهبری روا باشد. این روابط در واقعیت چه پدیده ای (جنبش اجتماعی؟) را در یک جامعه با رژیم سرکوبگر، فاقد آزادی بیان، آزادی تجمعات، رسانه‌های آزاد، انتخابات آزاد، سنت های جا افتاده مشارکت و جذب اجتماعی پدید می‌آورد؟ آیا این روابط به ساخت رابطه‌ای سبزها انجامیده است؟

البته اگر برخی بر این نظرند که نبود عناصری چون رهبری تثبیت شده، سازمان، اعتراض سیاسی(نه نارضایتی گسترده) و...را می‌توان جنبش اجتماعی نامید، نوشتار حاضر مخالفتی با آن ندارد. دقت و وضوح مفهوم شبکه را هم می‌توان از آن گرفت و چنان بسط اش داد که بر هر نوع رابطه ای قابل حمل باشد. آنگاه از وجود شبکه و از آن طریق از وجود جنبش اجتماعی سخن گفت. اما چنین مفهومی چه کمکی جهت درک و فهم واقعیت ایران و کنش جمعی ای که پس از انتخابات روی داد می‌کند؟ چرا از اصطلاح «هویت سبز» استفاده نشود که موجود سیالی در حال ساخته شدن است؟ اگر مفهوم شبکه این قدر بسط یابد، در آن صورت چنان شبکه‌هایی ماه ها پیش از آغاز فعالیت کاندیداها هم وجود داشته اند. در این صورت باید گفت که جنبش سبز یک سال قبل از برگزاری انتخابات هم وجود داشته است.**

البته معانی دیگری از جنبش وجود دارد که محل نزاع نوشتار کنونی نیست. به عنوان نمونه، محمد رضا نیکفر جنبش را «اشاعه نمادهای بدیل» تعریف کرده و آن را نه به عنوان مفهومی «توصیفی»، بلکه «همچون مفهومی ناظر به آرزو و هدف» به شمار آورده و بدین معنا از جنبش زنان سخن گفته است. اگر جنبش به معنایی که او بکار برده،به کار رود- یعنی نه توصیف واقعیت، بلکه یک آرزو و هدف- می‌توان از جنبش سبز هم سخن گفت.

آصف بیات هم جنبش‌های اجتماعی را «نهادهایی پایدار» و دارای «ساختمان و شاکله و رهبری خاص» به شمار می‌آورد، اما حرکت های خیابانی صورت گرفته را «غیرنهادینه»،«موقتی»، «خود انگیخته» و معطوف به «ابراز هویت و همبستگی» قلمداد می کند. در این صورت، آن حرکت های خیابانی غیر نهادینه خودجوش موقتی، پایان یافته اند.

10- «نو» و «کهنه» بودن ملاک صدق و کذب نظریه‌ها نیست و نمی تواند باشد.«دم دستی‌ترین نظریه‌های سی، چهل سال پیش» نامیدن یک نظریه، نقد آن نظریه نیست. همه نظریه‌ها پیشینه ای دارند، اما نمی‌توان مدعی شد که یک نظریه قدیمی شده و کارش تمام است. سنت‌های فکری مختلف، دائماً خود را بازسازی می‌کنند. چارلز تیلی تا زمان درگذشت اش در سال 2008 همواره در حال بازسازی نظرات خود بود.

فرض متدولوژیک علوم اجتماعی این است که دیگران موجوداتی عقلانی هستند. عقلانی به شمار آوردن دیگران مفسر را وادار می‌کند تا از کنش‌هایی که به ظاهر غیر عقلانی (از نظر مفسر) می‌نماید، تفسیری عقلانی ارائه کند. به همین دلیل نمی‌توان در نقد، دائماً دیگری را ناتوان از فهم و درک قلمداد کرد. وقتی نویسنده‌ای جنبش‌های اجتماعی را براساس حدی از سازمان‌یابی و حدی از رهبری تحلیل می‌کند، نباید او را بی سواد، نا آشنا با نظریه های جدید، «ناتوان برای کار جدی»، و تحلیل اش را «گرته‌برداری سطحی از مفاهیم و نظریاتِ» قلمداد کرد. بلکه باید گفت، شاید او دلیل/دلایلی دارد که از نظریه شبکه‌های اجتماعی استفاده نمی کند. آن دلیل/دلایل چیست؟ آن وقت می‌توان دلایل او را نقد و رد کرد.

------

*- عامل عدم استفاده گسترده از سرکوب،شرط لازم تمام تحولات انقلابی تاکنون موجود بوده است.یعنی رژیم حاکم در شرایطی قرار می‌گیرد که نمی‌تواند یا نمی‌خواهد از سرکوب به طور گسترده علیه مخالفان استفاده کند. اگر رژیم بتواند و بخواهد که به شدت به سرکوب مخالفان بپردازد، انقلابی روی نمی دهد. انقلاب‌ها معلول ده‌ها علل و دلیل است. اما بدون این متغیر، انقلابی صورت نمی‌گیرد. قادر بودن و مایل بودن به سرکوب دو عامل کلیدی در این صحنه اند. ممکن است رژیمی مایل به سرکوب گسترده باشد، اما توان چنان کاری را نداشته باشد. برعکس، ممکن است رژیمی توان سرکوب را داشته باشد، اما به دلایلی مایل به استفاده گسترده از این عامل نباشد. هانا آرنت در این باره گفته است:

"هر جا که بتوان مطمئن بود که نیروهای مسلح از مقامات کشوری اطاعت می‌کنند، حتی امکان وقوع انقلاب هم وجود نخواهد داشت. علت این که ظاهراً انقلاب ها در مرحله بدوی با سهولتی شگفت انگیز پیروز می‌شوند، این است که برپا کنندگان انقلاب نخست تنها لازم است رشته قدرت را از دست رژیمی بیرون بیاورند که آشکارا دچار از هم پاشیدگی است. بنابراین، انقلاب ها را همیشه باید معلول سقوط اقتدار و مرجعیت سیاسی دانست، نه علت این سقوط. ولی براساس این مقدمه نمی‌توان نتیجه گرفت که هر جا حکومت فاقد مرجعیت و احترام شد، همیشه انقلاب به وقوع می پیوندد.(هانا آرنت، انقلاب، ترجمه عزت الله فولادوند، انتشارات خوارزمی، ص 161).

اگر به دقت به تحولات آلمان شرقی سابق نگریسته شود، این متغیر نقش برجسته خود را بخوبی نشان می‌دهد. میخائیل گورباچف در آن زمان دو خبر مهم را اعلام کرد:عدم دخالت ارتش شوروری در تحولات داخلی بلوک شرق و بیرون کشیدن نیروهای خود از این قاره. با اعلام این سیاست جدید، پشت رژیم های توتالیتر به سرعت خالی شد و دیگر آنها تمایلی برای سرکوب نداشتند. قدرت نظامی داخلی آنها پابرجا بود، اما حمایت خارجی قطع شده بود و حکومت هایی که چند دهه با حمایت شوروی دوام آورده بودند، در یک لحظه کنترل خود را از دست دادند. در گذشته انقلاب های آلمان شرقی و مجارستان و چکسلواکی با گسیل داشتن ارتش شوروی سرکوب شده بود.گورباچف اعلام کرد که دیگر از این خبرها نخواهد بود.

به «شرطیه های کاذبة المقدم» زیر بیندیشید: اگر رهبران آلمان شرقی سابق همچون رهبران چین که تظاهرات میدان تیان آن من را به شدت سرکوب کردند، مردم را به خاک و خون می کشیدند، چه می‌شد؟ اگر گورباچف سیاست های پیشین شوروی را تغییر نداده بود و همچنان با ارتش خود به سرکوب مردم بلوک شرق ادامه می‌داد، چه می شد؟

در عین حال،از مدتها قبل،گروه های سازمان یافته ای به روش های صلح آمیز در حال فعالیت بودند. در سال 1980 ورا و کنود ولنبرگر با یکدیگر ازدواج کردند. سال بعد(1981) این دو در برلین شرقی گروه صلح را بنیان گذاردند. پدران هر دو از شخصیت های ممتاز کمونیست های حاکم بودند. اما این دو بر این باور بودند که رژیم به آرمان های سوسیالیستی آنها خیانت کرده است. آنان اعتراض های حقوق بشری و شب زنده داری های محیط زیستی به راه می انداختند.در همه تظاهرات دولتی شرکت می کردند و اعلامیه هایی در دفاع از آزادی بیان توزیع می کردند.یک دهه مبارزه گروه آنها ادامه داشت. در سال 1988 ورا بازداشت و سپس به انگلستان تبعید شد. در روز 9 نوامبر 1989- روز فرو ریختن دیوار برلین- لورا به آلمان بازگشت. سپس از سوی سبزها کاندیدا گردید و به نمایندگی بوندستاگ انتخاب شد.

رژیم جمهوری اسلامی تاکنون نشان داده است که در استفاده از خشونت علیه مخالفان تردید به خود راه نمی دهد. آیت الله خمینی در تابستان 1367 حکم قتل عام چند هزار زندانی سیاسی را صادر کرد. در حوادث پس از انتخابات 22 خرداد 89 نیز سلطان علی خامنه ای در استفاده از خشونت تردید به خود راه نداد(البته او جسارت و توان سلف خود را فاقد است).اگر خبر تجاوز جنسی به زندانیان صحت داشته باشد، پیام آن این است که من(علی خامنه ای) برای حفظ قدرت به هر کاری دست خواهم زد.
**- به عنوان نمونه، به مفهوم شبکه  مبادله ای (exchange network) در جامعه شناسی ریچارد امرسن بنگرید. امرسن در سال 1972 در مقاله ای در چارچوب نظریه مبادله این برساخته خود را توضیح داد. به گفته او:

"شبکه مبادله ای چندین مولفه دارد. نخست، چنین شبکه ای از روابط اجتماعی شامل تعدادی از افراد یا کنشگران جمعی است.دوم،کنشگران گوناگون انواعی از منابع ارزشمند دارند. همه کنشگران،فردی و جمعی،در این شبکه دارای امکانات مبادله ای و روابط مبادله ای با یکدیگرند. سرانجام،تعدادی از این روابط مبادله ای وجود دارند و برای ساختن یک ساختار شبکه ای یگانه با یکدیگر مرتبط می شوند؛ بنابراین، دست کم دو رابطه مبادله ای میان کنشگران را می توان سازنده یک ساختار اجتماعی تلقی کرد...دو رابطه مبادله‌ای دو نفره،الف- ب و الف- ج هنگامی شبکه حداقلی را (الف- ب- ج)تشکیل می دهند که مبادله در یکی منوط به مبادله (یا عدم مبادله) در دیگری باشد. برای الف، ب و ج کافی نیست که عضویتی مشترک داشته باشند تا شبکه مبادله‌ای پدیدار شود، باید رابطه مشروطی میان مبادله ها در الف، ب و ج برقرار باشد ( جرج ریتزر، مبانی نظریه جامعه شناختی معاصر و ریشه های کلاسیک آن ، ترجمه شهناز مسمی پرست، نشر ثالث، ص 296).

در سال های پیش از انتخابات ریاست جمهوری 22 خرداد 88 ،زچنین شبکه مبادله ای در ایران وجود داشته یا نداشته است؟