بی‌خانمان‌ها در ایران وضع خوبی ندارند و وضع زنان بی‌خانمان بدتر است. آمارشان در حال افزایش است اما فکری برای آنها نشده است.
طبق گزارشی که در ایران منتشر شده، تناسب آماری بین مردان و زنان بی‌خانمان در حال تغییر است و بررسی آمار افراد بی‌سرپرست جمع‌آوری‌شده در شهر تهران، نشان می‌دهد امسال زنان بیشتری بی‌خانمان شده‌اند.
رضا جاگیری، معاون سازمان رفاه، خدمات و مشارکت‌های اجتماعی شهرداری تهران گفته است: «درباره این‌که تعداد دقیق بی‌خانمان‌های پایتخت چقدر است آمار دقیقی نمی‌توان داد، چون این اعداد و ارقام متغیر است و در فصول مختلف، در شهری همچون تهران شناور است.»
هم‌اکنون در هر شبانه‌روز، سازمان رفاه و خدمات و مشارکت‌های اجتماعی شهرداری تهران، به ۱۶۰۰ بی‌خانمان خدمات‌رسانی می‌کند که به گفته معاون این سازمان، ۷۰ تا ۷۵ درصد آنها را معتادان پرخطر تشکیل می‌دهند.
امسال، تعداد واحدهای گشتی جمع‌آوری افراد بی‌خانمان را ۵۰درصد بیشتر کرده‌اند؛ به همین دلیل، تعداد دستگیری‌ها هم بیشتر شده و آمار زنان بی‌خانمان بیشتر به نظر رسیده است. اعتیاد و افزایش مهاجرت بی‌خانمان‌ها از شهرستان‌ها هم دلایل دیگر بالارفتن این آمار است. شرایط آب و هوا هم موجب تغییر تعداد بی‌خانمان‌ها می‌شود.
با شروع فصل پاییز و زمستان، ورود افراد به گرمخانهها ۲۰ تا ۳۰درصد افزایش می‌یابد. بیش از ۹۰درصد آنها افرادی هستند که داوطلبانه به گرمخانهها مراجعه می‌کنند. اگر در بررسی‌های اولیه معلوم شود این افراد اعتیاد دارند، به مراکز ترک اعتیاد معرفی می‌شوند و شهرداری بخش قابل توجهی از هزینه‌شان را می‌پردازد. افرادی هم که نیاز به اقامت تمام وقت داشته باشند به سامان‌سرا‌ها منتقل می‌شوند.
زن‌ها را تا وقتی تکلیفشان مشخص شود، از مرکز اسلام‌شهر به مرکز لویزان منتقل می‌کنند. یک مامور نیروی انتظامی، مدیر کشیک و شاهدان صورت جلسه می‌کنند. وسایلشان را بررسی می‌کنند، چیزهایی را که خطرناک نباشند برمی‌گردانند و بقیه را نابود می‌کنند. بعد نوبت حمام است و گندزدایی و گرفتن ناخن‌ها. زیرپوش و لباس تمیز می‌پوشند و تحویلشان می‌دهند به مسوول آسایشگاه. پزشک عمومی ویزیت می‌کند، مشاور ویزیت می‌کند و بعد با خانواده‌اش تماس می‌گیرند. اولویت مرکز، تحویل زن بی‌خانمان به خانواده است و اگر نشانی، تلفن، هویت و اطلاعاتی نداشت، گزارش مشاوره، مدارک شناسایی و اطلاعات تکمیلی را برای قاضی می‌فرستند.
کدام زن‌ها بی‌خانمان می‌شوند؟
مرکز نگهداری لویزان، از اوایل سال۱۳۹۰ به صورت ویژه برای نگهداری از زنان بی‌خانمان تهرانی معرفی شده است. گروه هدف این مجموعه، زنان متکدی، بی‌خانمان، در راه مانده و کارتن‌خواب هستند. این مرکز زیر نظر سازمان رفاه، خدمات و مشارکت‌های اجتماعی شهرداری تهران، ۲۴ساعته فعال است.
در مرکز نگهداری لویزان، ۲۵نفر کار می‌کنند و از حدود ۱۰۰نفر نگهداری می‌شود. مددجو‌ها مدام تغییر می‌کنند. رییس مرکز نگهداری لویزان گفته که ۹۰درصد زنان در این مرکز معتادند و میانگین سنی آنها بین ۲۰ تا ۳۵سال است.
به نظر می‌رسد دلیل اصلی بی‌خانمان‌شدن زنان، اعتیاد است. ۵۰ تا ۵۵درصد از زنان بی‌خانمان اعتیاد دارند. زنان معتاد که اغلب درگیر مسائل دیگری هم هستند، در خانواده‌ها جایی ندارند. بیشتر آنها طلاق گرفته‌اند یا همسران و پدران معتاد و زندانی دارند. بعضی هم از خانه فرار کرده‌اند. به دلیل استفاده از روش‌های تزریقی، در بین بی‌خانمانان بیماریهای پرخطر شایع‌تر است.
در مراکز نگهداری تلاش می‌شود مشکلات مددکاری، بهداشتی-درمانی و روان‌شناسی افراد آسیب‌دیده بررسی شود، اما از آنجا که آسیب اجتماعی یک فرآیند است، در مدت کوتاه نگهداری زنان در این مراکز، کار زیادی نمی‌توان برای آنان کرد. از سوی دیگر، مدت زمان استقرار زنان بی‌خانمان در این مراکز،گاه مشکلات دیگری هم برایشان می‌آفریند.
مدیران مرکز لویزان و مددجویانش می‌گویند برای بیش از ۵۰درصد افراد حتی حکم قضایی صادر شده و باید به سازمان بهزیستی تحویل داده شوند اما بهزیستی آنها را تحویل نگرفته است. به گفته یکی از مسوولان، سازمان بهزیستی مددجویان را انتخاب می‌کند، در حالی که دادگاه رای بر تحویل مددجو به بهزیستی داده است. بعضی از افراد ساکن در این مرکز، ماه‌ها در نوبت بهزیستی مانده‌اند. در این مدت برخی که اعتیاد ندارند یا به بیماری خاصی مبتلا نیستند، از گروه‌های سنی مختلف در کنار هم قرار می‌گیرند و زمینه برای آسیب‌های بیشتر فراهم می‌شود.
پاسخگو؛ همه‌کس و هیچ‌کس
در ایران، در موضوع آسیب‌های اجتماعی، بیش از ۱۰دستگاه مسوولیت دارند، با این حال یکی از چالش‌های حوزه اجتماعی در این کشور این است که متولی خاصی وجود ندارد و سازمان مشخصی مسوول و پاسخگو نیست.
سازمان رفاه، خدمات و مشارکت‌های اجتماعی، سازمانی جدید در شهرداری تهران است. این سازمان بر اساس مصوبه شورای شهر تهران تشکیل شد و از ادغام چند نهاد در شهرداری تهران شکل گرفت. رویکرد این سازمان جلب توجه و مشارکت مردم و تشکل‌های مردمی درباره موضوعات اجتماعی است.
شهرداری می‌گوید که بر اساس قانون، مسوولیت نگهداری افراد آسیب‌دیده را ندارد و باید دستگاه‌های مربوط در این زمینه اقدام کنند اما در عمل نقش اصلی را در رابطه با این موضوع برعهده گرفته است.
از نظر قانون ایران، کارتن‌خوابی جرم محسوب نمی‌شود؛ چون دولت باید بتواند امنیت، بهداشت و فرهنگ افراد جامعه را تامین کند. با این حال در نیروی انتظامی و قوه قضاییه، افراد کارتن‌خواب و متکدی در معرض تصمیم قاضی قرار می‌گیرند و بر اساس آن به مراکز مرتبط تحویل داده می‌شوند.
گرمخانه زنانه، برای شب‌های بی‌سرپناهی
سازمان رفاه شهرداری تهران اعلام کرده که در هر شبانه‌روز به ۱۲۰زن بی‌سرپرست سرویس می‌دهد و به طور متوسط روزانه ۵ تا ۱۰زن در شهر تهران جمع‌آوری می‌شوند.
با وجود این آمار‌ها، گرمخانه ویژه زنان در شهر تهران وجود ندارد اما مقامات در شهرداری تهران اعلام کرده‌اند که می‌‌خواهند گرمخانه ویژه بانوان ایجاد کنند.
سرمای تهران امسال کم‌سابقه بوده است، اما شهرداری تهران می‌گوید که امسال هیچ بی‌خانمانی به دلیل سرما از بین نرفته است و اگر مرگی در زمستان امسال برای بی‌خانمان‌ها اتفاق افتاده، براثر مصرف بیش از حد مواد مخدر بوده است.
رضا جایگیری، معاون سازمان رفاه، خدمات و مشارکت‌های اجتماعی شهرداری تهران اعلام کرده که ظرفیت اسکان بی‌خانمان‌ها در پایتخت کافی نیست و شهرداری می‌خواهد ۴گرمخانه دیگر در تهران بسازد و دست‌کم ۳مرکز شبانه‌روزی دیگر هم راه‌اندازی کند تا افراد براساس شرایط‌‌‌‌‌شان، از جمله سالمندی، ابتلا به بیماریهای خاص و معلولیت ذهنی و حرکتی، از هم تفکیک شوند.
هرچند زنان هم جزو گروه‌هایی هستند که به گرمخانه ویژه نیاز دارند اما اختصاص یک مکان ویژه برای آنها همیشه با مشکل روبه‌رو بوده است.
معاون سازمان رفاه و خدمات اجتماعی شهرداری تهران در این‌باره می‌گوید: «هیچ‌گونه تبعیض جنسیتی در مورد گرمخانه نیست. تنها یافتن مکانی که هم از نظر امنیت و هم ازنظر جانمایی مناسب باشد، کار را سخت کرده است.»
با این حال، او خبر داده که گرمخانه بانوان به زودی در شهر تهران احداث می‌شود.
به گفته او، در حال حاضر ۳نقطه در شهر تهران برای احداث گرمخانه ویژه زنان در نظر گرفته شده اما در همه مناطق شهر برای احداث گرمخانه ویژه زنان مشکل وجود دارد. مردم مناطق مختلف معتقدند چنین مکانی باعث شلوغی و از بین رفتن امنیت و آرامش منطقه می‌شود و معضلات اجتماعی جدیدی ایجاد می‌کند.
خبرنگار اجتماعی یکی از روزنامه‌های تهران که تجربه رفتن به یکی از این محل‌های نگهداری را دارد، درباره این موضوع به مردمک می‌گوید: «مرکزی که من از آن گزارش تهیه کردم در جنوب تهران قرار داشت و به وسیله ان. جی. او‌ها راه افتاده بود. مردم چند بار به آن مرکز حمله کرده بودند و زنان ساکن را با سنگ زده بوند. آنها می‌خواستند آن محل را خراب کنند چون می‌گفتند دوست ندارند خانه‌شان نزدیک محل زندگی چنین افرادی باشد.»
این خبرنگار اجتماعی که در مواجهه با زنان بی‌خانمان، خود با خشونت از سمت آنها مواجه شده و زنان بی‌خانمان او را بین خود نپذیرفته‌اند، آنها را معلول شرایط اجتماع می‌داند و می‌گوید: «آنها بیمار، عصبی و خشمگین هستند و خشونت زندگی و اعتیاد، اغلب آنها را دچار توهم و بدبینی شدید هم کرده است.»
او معتقد است یکی از اصلیترین مشکلات درباره زنان بی‌خانمان مسائل فرهنگی است و تا زمانی که جامعه آنها را نپذیرد نمی‌توان توقع حل این مشکل را داشت: «معمولا برای بازسازی و بازگشت این افراد به جامعه اقدام موثری انجام نمی‌شود. آنها اغلب پس از مدتی دوباره به خیابان‌ها برمی‌گردند. درون آنها پر از عقده‌های حل نشده و کینه نسبت به اجتماع است. خیلی‌ها تنها مدت کوتاهی به این مکان‌ها پناه می‌‌آورند تا مثلا با کم کردن شدت اعتیادشان، مدت دیگری دوام بیاورند. اما این‌که راه‌حلی اساسی برایشان پیدا شود، به یک رویا شبیه است.»
نهادهای دولتی در ایران، چندان از فعالیت‌های خودجوش و اقدامات سازمان‌های مردم‌نهاد در این زمینه استقبال نمی‌کنند. در کنار کمبود برنامه‌های بازتوانی مددجویان بی‌خانمان، مشکل بزرگ دیگر، نبود برنامه‌های تبلیغی و آموزشی برای مردم عادی است تا از طریق آنها، شیوه برخورد با بی‌خانمان‌ها یا اعضای در معرض خطر خانواده را بیاموزند.
در سرمای زمستان‌های تهران، شاید زنی از زنان بی‌خانمان از سرما یخ نزند اما همیشه این احتمال وجود دارد که سنگ بی‌مهری یکی از اهالی شهر، بر پیشانی‌اش بنشیند.
