نسبت جمهوری اسلامی با حقوق بشر و نگاه مسئولان آن به این موضوع از محل‌های منازعه بین گروه‌های سیاسی است. اکبر گنجی به مرور دیدگاه‌های آیت‌الله در زمینه حقوق بشر پرداخته است.

ماده 18 و 19 و 20 و 21 و 22 اعلامیه جهانی حقوق بشر ناظر به حق آزادی عقیده و مذهب و بیان، حق تغییر مذهب، حق مشارکت سیاسی و غیره است. آیت‌الله خمینی پس از بازگشت به کشور، به گونه‌ای انقلاب را پیش برد که افراد را از حقوق دموکراتیک محروم ساخت. این فرایند، طی چند گام زیر صورت گرفت:

 انتخاب میان شقوق مختلف و رفراندوم جمهوری اسلامی: انسان موجودی انتخاب‌گر است. انتخاب زمانی معنا می‌یابد که از یک سو شقوق مختلف وجود داشته باشد و از سوی دیگر آدمی مجاز باشد آزادانه یکی از شقوق را انتخاب کند. آزادی منفی، امکان انتخاب میان شقوق مختلف، بدون مزاحمت دیگران است. بنابراین باید انواع شقوق وجود داشته باشد تا انتخاب معنادار شود.

قرار بود مردم ایران در 12 فروردین 1358، نظام سیاسی آینده را از طریق همه‌پرسی انتخاب کنند. برخی معتقد به نظام جمهوری بودند، برخی «جمهوری دموکراتیک» را پیشنهاد می‌کردند، برخی دیگر هم «جمهوری دموکراتیک اسلامی» را مطرح می‌کردند. رهبری کاریزماتیک آیت‌الله خمینی جای انکار ندارد. پایگاه قوی اجتماعی‌اش او را در شرایطی قرار داده بود که اگر چیزی را تأیید می‌کرد، اکثریت بدون چون و چرای مردم بر نظرش صحه می‌گذاردند.

اما او امکان انتخاب را از راه خارج کردن شقوق مختلف از بین برد و حکم صادر کرد که مردم فقط مجازند از به «جمهوری اسلامی» آری یا نه بگویند. به کسانی که شق ثالثی را مطرح می‌ساختند به شدت حمله می‌کرد و آنها را «شیطان» و «غربزده» می‌نامید. به عنوان نمونه، در سخنرانی 15 اسفند 57 گفت:

 «رأى بدهید به جمهورى اسلامى- این هم با همین کلمه: نه یک حرف زیادتر و نه یک حرف کمتر- براى این که الآن شیاطین افتاده‏‌اند دنبال این که «جمهوری» محض، همین جمهورى باشد، «جمهورى دمکراتیک» باشد و از این حرف‌ها...همه درد و بلاى ما این است که ما غربزده هستیم. ما سال‌هاى طولانى زیر بار غرب بودیم، زیر بار آمریکا بودیم، سال‌هاى متمادى مأنوس شدیم ما. اصلًا  قلوبمان قلوب غربى است. متبدل شدیم به یک انسان غربى...شما حالا مى‌خواهید بگویید روى پاى خودمان مى ‏خواهیم بایستیم، باز هم رنگ غرب؟ حالایى که مى‌گویید روى پاى خودمان، باز هم «جمهورى دمکراتیک»؟ یعنى جمهورى غربى؟ مستقلیم ما؛ ما مى‌خواهیم مستقل باشیم. ما اسلام است مذهبمان. ما قوانینمان قوانین اسلام است؛ قوانین غنى اسلام است. همه چیز باید متحول بشود.»

هنوز یک ماه از پیروزی انقلاب نگذشته بود که همه شعارها و وعده‌های پاریس را زیر پا نهاد. در پاریس «جمهوری فرانسوی» را وعده می‌داد، اما در تهران آن جمهوری/دموکراسی‌ها را فاسد قلمداد می‌کرد. آیا فساد جمهوری/ دموکراسی های غربی یکی دو ماهه مکشوف او شد؟ چه مسائلی ظرف یک‌ ماه پس از پیروزی انقلاب پیش آمد که او وعده‌های خود را زیر پا گذاشت؟ مگر می‌شود کسی به شعارهای پاریس اعتقاد داشته باشد و به این سادگی آنها را نادیده بگیرد؟ در روز 12 فروردین 58 که رفراندوم در حال برگزاری بود،طی پیامی رادیو تلویزیونی به مردم گفت:

«ما باک نداریم که در غرب به ما صحبتى بکنند، و کسانى که ادعا مى‌کنند که ما حقوق بشر را مراعات مى‏‌کنیم به ما اشکال بکنند. ما باید روى میزان عدل رفتار کنیم. ما بعد خواهیم فهماند به آنها که معنى دمکراسى چیست. دمکراسى غربى‌‏اش فاسد است، شرقى‌‏اش هم فاسد است؛ «دمکراسى اسلامى» صحیح است و ما بعدها اگر توفیق پیدا کنیم به شرق و غرب اثبات مى‏‌کنیم که این دمکراسى که ما داریم، این دمکراسى است نه آنکه شما دارید.»

آنان که مدعی هستند مسایل عملی باعث نادیده گرفتن وعده‌ها و شعارهای پاریس شد، باید توضیح دهند آن مسایل عملی چه بود و چگونه ظرف چند هفته ظهور کرد؟ آیت الله خمینی در تهران «جمهوری الهی» را جایگزین «جمهوری فرانسوی» کرد. به صراحت اعلام کرد که جمهوری چندان اهمیتی ندارد، اسلام و احکام فقهی اش مهم است. می‌گفت:مردم برای اسلام خون دادند، نه جمهوری. برای این که ایران قرآنی بشود، نه مثل سوئیس. استقلال و آزادی بدون امام زمان فاقد ارزش است. «جمهوری خواهان» را «دشمن ما» نامید و «جمهوری خواهی» را «توطئه» قلمداد کرد. همه این تحولات در عرض یکصد روز اتفاق افتاد.

پس از برگزاری رفراندوم جمهوری اسلامی هم از حمله‌های خود بر شقوق دیگر نکاست، چرا که باید قانون اساسی نوشته و به تصویب می‌رسید. او از طریق فضاسازی داشت شرایط مطلوب را برای آنچه در نظر داشت آماده می‌کرد. طرفداران دیگر شقوق را دشمن خدا و قرآن و پیغمبر و امام زمان و ملت ایران قلمداد کرد. در 2/3/ 1358 در دیدار با دانشجویان دانشکده ادبیات و فرهنگیان اهواز، خطاب به آنها گفت:

«ما یک جمهورى الهى مى‌خواهیم، مى‌خواهیم احکام الهى در خارج تحقق پیدا کند...دشمن‌هاى ما از جمهورى نمى‌ترسند، از اسلام مى‏‌ترسند. از جمهورى صدمه ندیدند، از اسلام صدمه دیدند. آن که تودهنى به آنها زد جمهورى نبود، جمهورى دمکراتیک هم نبود، جمهورى دمکراتیک اسلامى هم نبود؛ جمهورى اسلامى بود...اگر اشخاصى باشند که دم از آزادى مى‏‌زنند، دم از استقلال مى‌زنند لکن در نوشته‏‌هاشان از خدا خبرى نیست، از اسلام خبرى نیست، از جمهورى اسلامى خبرى نیست، اینها همان طورى که شیطان از بسم اللَّه مى‌ترسد اینها از اسلام مى‌ترسند...هر کس که مسیرش مسیر اسلام نباشد دشمن ماست، با هر اسم مى‌خواهد باشد. هر کس جمهورى را بخواهد دشمن ماست، براى این که دشمن اسلام است. هر کس پهلوى جمهورى اسلامى «دمکراتیک» بگذارد این دشمن ماست، هر کس «جمهورى دمکراتیک» بگوید، این دشمن ماست، براى این که این اسلام را نمى‏‌خواهد...ما خون دادیم براى آن جمهورى؟ ما خون دادیم براى جمهورى غرب؟ ما براى اسلام خون دادیم...ببینید چه جمعیت‌هایى هستند که روحانیون را مى‏‌خواهند کنار بگذارند؛ همان طورى که در صدر مشروطه روحانى کار را کرد و اینها زدند و کشتند، ترور کردند. همان نقشه است. آن وقت ترور کردند سید عبد‌اللَّه بهبهانى را، کشتند مرحوم نورى را و مسیر ملت را از آن راهى که بود برگرداندند به یک مسیر دیگر...ما آزادى‌ای که اسلام تو [ى‏] آن نباشد نمى‌خواهیم. ما استقلالى که اسلام تو [ى‏] آن نباشد نمى‌خواهیم. ما اسلام مى‌‏خواهیم. آزادى که در پناه اسلام است، استقلالى که در پناه اسلام است ما مى‌خواهیم. ما آزادى و استقلال بی ‏اسلام به چه دردمان مى‏ خورد؟ وقتى اسلام نباشد، وقتى پیغمبر اسلام مطرح نباشد، وقتى قرآن اسلام مطرح نباشد، هزار تا آزادى باشد. دشمن خودتان را بشناسید؛ من حالا دارم معرفى مى‏‌کنم...اینها مى‌خواهند یک مملکت غربى براى شما درست کنند آزاد هم باشید، مستقل هم باشید اما نه خدایى در کار باشد و نه پیغمبرى و نه امام زمانى و نه قرآنى و نه احکام خدا- نه نمازى و نه هیچ چیز. شما شهادت را براى خودتان فوز مى‌دانید براى این که مثل- مثلًا- سوئیس بشوید یا شما قرآن را مى‏‌خواهید؟ شما براى اسلام قیام کردید. این همه رنج و زحمت که روحانیت برد و مى‌برد براى اسلام است. هر جا که گفتند جمهورى، بدانید که توطئه تو کار است...هر جا گفتند جمهورى دمکراتیک، بدانید توطئه تو کار است...این آزادى را براى شما ممکن است تأمین کند، استقلال را هم براى شما ممکن است تأمین کند، اما استقلالى که تو [ى‏] آن امام زمان نیست، آزادى که تو [ى‏] آن قرآن نیست، آزادى که در آن پیغمبر اسلام نیست. ملت ما خدا را مى‌خواست، او اسلام را می‌خواست، او مى‌خواست که اسلام در خارج تحقق پیدا بکند...با اینها باید ما همان مبارزه‏اى را بکنیم که با محمد رضا کردیم؛ براى این که توطئه در کار است نه قضیه آزادى.»

تمامی‌شقوق مختلف را ضد قرآن و توطئه به شمار می‌آورد. «جمهوری خواهی» بدون اسلام یعنی خدعه و توطئه و خیانت. در 4/3/ 1358 طی سخنانی گفت:

«جمهورى تنها، از اسلام مى‌ترسند! جمهورى تنها، «جمهورى دمکراتیک» آنها که مى‌خواهند یک قدرى در پرده صحبت کنند، «جمهورى دمکراتیک اسلام.» اینها همه خدعه است. اینها براى این است که از اسلام مى‌ترسند...اگر تمام آزادی‌ها را به ما بدهند، تمام استقلال‌ها را به ما بدهند و بخواهند قرآن را از ما بگیرند، نمى‌خواهیم. ما بیزار هستیم از آزادى منهاى قرآن، ما بیزار هستیم از استقلال منهاى اسلام، ما بیزار هستیم از این که بگویند اسلام منهاى روحانیت. اسلام منهاى روحانیت خیانت است...ملت نمى‌تواند توطئه را تحمل کند. ما تحمل نمى‌کنیم این توطئه را. اینها توطئه است؛ توطئه بر ضد اسلام؛ توطئه بر ضد ملت.»

آیت‌الله خمینی نشان می‌دهد که رژیم سلطنتی بی‌منطق است برای این که از پیش تکلیف سرنوشت نسل‌های بعدی را هم معین می‌کند. اما رژیم جمهوری فاقد چنان بی‌منطقی‌هایی است. باید از او پرسید، نظام ولایت فقیه، نظامی منطقی یا ضد منطق است؟ به کدام دلیل می‌توان سرنوشت تمام نسل‌های بعدی را به فقها واگذار کرد؟ چرا نسل کنونی مجاز نیست درباره تداوم یا عدم تداوم این رژیم تصمیم گیری کند؟ در 26/4/ 1358، می‌گوید:

«رژیم سلطنتى از اول یک رژیم بى‏ منطق بوده است. حالا من یک کلمه‏‌اش را براى شما مى‌گویم: ما فرض مى‌کنیم که تمام ملت جمع شده‏ اند و یک کسى را براى خودشان مثلًا  سلطان قرار داده‏ اند. بسیار خوب، اختیار دارند مردم یک کسى را انتخاب کنند، انتخاب کردند. خوب، این ملتى که حالا هستند حق دارند، در حومه زندگى خودشان اختیار دارند که یک کسى را قرار بدهند. خوب، براى صد سال بعدى که این آقایان هیچ نیستند چه حقى دارند؟ شما چه حقى دارید که براى اولادتان و اولاد اولادتان که الآن نیستند سلطان انتخاب کنید...به چه حقى ملت مى‌تواند براى نسلهاى آتیه‏‌اش سرپرست قرار بدهد؟ خودشان اختیار دارند، باید خودش انتخاب کند، و لهذا سلطنت از اول غلط بوده. جمهورى یک مطلب صحیحى است؛ براى این که هر مملکتى وقتى قرار دادند، خود این تا چهار سال، پنج سال است، بعد از چهار سال و پنج سال، باز ثانیاً باید قرار بدهند. دیگر براى نسل‌هاى آتیه ارثى نیست، که یک کسى چنانچه پسرش هم هر چه باشد باید بشود...و لهذا اصلًا  منطقى نیست سلطنت به این معنایش؛ به این معنا که یک سلطنت میراثى...منطقى آن است که کار دست خود ملت باشد. ملت یک کسى را مى‏‌آید انتخاب مى‏‌کند، آن هم انتخاب آزاد مى‏‌کند، و یک کسى را رئیس جمهور قرار مى‌دهد، ملت اختیار دارد که یک کسى را براى خودش رئیس جمهور قرار بدهد، بعد که چهار سال گذشت، باز همین ملت است و همین بساط، باز یکى دیگر را قرار مى‌دهند، یا اگر این آدم خوبى بود، همین را قرار مى ‏دهند. تکلیف صد سال بعد را من و تو نمى‌توانیم تعیین کنیم. ما حق داریم براى خودمان؛ مثل این است که ما یک نفر را فرض بفرمایید که وکیل کنیم از جانب آن آدمى که مرده. نیامده است، یا آن آدم‌هایى که رفته‌‏اند! به من چه ربط دارد؟ این اصلًا یک رژیم غیر منطقى بوده است. حالا هم هر جا باشد غیر منطقى اس.»

هدف آیت الله خمینی تأسیس یک رژیم سلطانی فقیه سالار بود،نه «جمهوری» مانند «جمهوری فرانسه.» اگر بود، در عرض چند هفته این هدف تغییر نمی‌کرد و به آن شیوه‌های غیر اخلاقی تهمت‌زنی برای حذف شقوق مختلف متوسل نمی‌شد. پیام آیت‌الله خمینی به مناسبت برگزاری رفراندوم و آغاز جمهوری اسلامی‌ گویای مقاصد او بود. در این پیام، هیچ سخنی از جمهوری فرانسه، حقوق بشر و دموکراسی نبود. بلکه سخن از آغاز «امامت»، اجرای قران و سنت و حکومت الله بود. می‌نویسد:

«من در این روز مبارک که روز امامت است و روز فتح و ظفر ملت، جمهوری اسلامی را اعلام می‌کنم...با رأی قاطع به جمهوری اسلامی، حکومت عدل الهی را اعلام نمودید....باران رحمت قرآن و سنت بر همه کس بهکسان می بارد...صبگاه 12 فروردین روز نخستین حکومت الله است...تحت لوای اسلام و پرچم قرآن،عدالت الهی را با پشتیبانی خود اجرا نمائید.»

پانوشت

گفته‌های آیت‌الله خمینی از جلد ششم و هفتم کتاب صحیفه امام نقل شده است.