از تولد نخستین کودک آزمایشگاهی بیش از ۳۰ سال می‌گذرد. طب همواره در پی رفع ناباروری بوده است. این سال ها روش‌هایی که به زوج‌های نابارور کمک می‌کنند، پیشرفته‌تر شده‌اند اما ناباروری همچنان دغدغه‌ای جدی برای شمار فراوانی از زوج‌های ایرانی است.
ده درصد از ازدواج‌‌ها در ایران را زوج‌های نابارور تشکیل می‌دهند و به گفته امیدوار رضایی، نایب رییس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس، هر سال ۱۵درصد به این آمار افزوده می‌شود.
آقای رضایی در عین حال گفته است که ایران جزو ۱۰کشور بر‌تر جهان در زمینه پیشرفت در درمان ناباروری است و ۶۰ مرکز درمان ناباروری در این کشور وجود دارد. با این حال، همسران نابارور مشکلاتی دارند که حل کردنشان آسان نیست.
آقای رضایی می‌گوید ۳میلیون زوج نابارور در ایران وجود دارد. ۳ میلیون زوج نابارور، یعنی ۶میلیون نفر، یعنی ۶ میلیون اضطراب و دغدغه.
بچه‌دار شدن با نشدن، موضوعی است که حرف زدن درباره‌اش آسان است، اما تصمیم‌گرفتن در موردش آسان نیست. هرچند عده زیادی هستند که انتخاب می‌کنند بچه‌دار نشوند، اما برای دیگران روبه‌رو شدن با واقعیت ناباروری آسان نیست. کافی است همسرانی تصمیم بگیرند کودکی را به زندگیشان دعوت کنند و نشود؛ آن‌وقت است که زندگی روی ناخوشش را به آن‌ها نشان می‌دهد.
اتفاق ساده‌ای که نمی‌افتد
بارداری به ظاهر اتفاق ساده‌ای است که بسیاری آن را آسان و حتی ناخواسته تجربه می‌کنند. اما این اتفاق، یکی از پیچیده‌ترین داستان‌های طبیعت است. در واقع، مجموعه‌ای از شرایط جسمی و روحی باید دست در دست هم بدهند تا یک زوج سالم، نطفه سالمی داشته باشند.
آتوسا قاسمی، جراح و متخصص بیماری‌های زنان می‌گوید: احتمال بارداری در هر دوره ماهانه، تنها ۲۰درصد است. هر ماه به‌طور معمول و طبیعی، یک تخمک از یکی از تخمدان‌ها آزاد می‌شود و از طریق لوله‌ها وارد رحم می‌شود. در هر مقاربت، از حدود ۷۰میلیون اسپرم فقط حدود ۲۰۰۰اسپرم به محل لقاح می‌رسند و تنها یکی ممکن است با تخمک لقاح پیدا کند.
به گفته دکتر قاسمی، برای این اتفاق، علاوه بر تخمک و اسپرم سالم و دارای کیفیت، همچنان شرایط دیگری هم لازم است. بدن زن باید توانایی نگهداری نطفه را داشته باشد؛ یعنی رحم هم باید سالم باشد.
ناباروری در شرایطی اتفاق می‌افتد که نقصی در هرکدام از شرایط بارداری وجود داشته باشد؛ زن و مرد تخمک و اسپرم مناسب نداشته باشند، رحم و لوله‌ها مشکل داشته باشند یا بیماری‌های دیگری سلامت عمومی زن و مرد را دچار مشکل کرده باشند. مشکلات روحی و روانی هم یکی از مهم‌ترین عواملی ایجاد ناباروری هستند.
کفش آهنین بر پا
درست است که علم پزشکی راه‌حل‌هایی برای ناباروری دارد، اما استفاده از این راه‌ها ساده نیست. امکان موفقیت در هرکدام از آن‌ها هم محدود است.
دکتر قاسمی می‌گوید: همسرانی که بعد از انتظاری چند ماهه و با گذراندن دوره‌های درمانی اولیه با واقعیت ناباروری خود مواجه می‌شوند، قبل از هرچیز بحرانی روحی را تجربه می‌کنند. زن یا مرد، هرکدام که متوجه نقصی در سیستم تناسلی خود شوند، نخست اعتماد به نفس و امیدشان را از دست می‌دهند. اگر موفق شوند بر این احساس غلبه کنند، تازه مشکلات دیگر خود را نشان می‌دهند. ناباروری باعث افسردگی و طلاق هم می‌شود.
قبل از هرچیز، تابوهای اجتماعی و فرهنگی زن و شوهر نابارور را هدف قرار می‌دهد. در فرهنگ ایران، هنوز بسیاری زنان را مقصر ناباروری در یک ازدواج می‌دانند. مردان زیادی هنوز برای پیگیری روند درمان و احیانا کشف مشکل خودشان، قدمی برنمی‌دارند. در خیلی از موارد زنان در این مسیر دشوار تنها هستند. در کنار تابوهای فرهنگی، مسایل شرعی هم برای عده‌ای از همسران نابارور مساله ایجاد کرده است. در حال حاضر، روش‌های مختلف بارداری مصنوعی مانند لقاح مصنوعی، در کنار استفاده از تخمک و اسپر اهدایی و استفاده از رحم جایگزین، با فتوای مراجع تقلید مجاز اعلام شده، اما باور عمومی بسیاری از افراد، آن را قبول نمی‌کند.
جامعه مجازی همسران نابارور
راحله، ۲۹ساله است و ۱۰سال است ازدواج کرده. او مدیر یک کلوپ در یک وبسایت مربوط به مسایل بارداری است. زنانی که مشکل ناباروری همسرانشان را دارند در این کلوپ عضوند. همسران آن‌ها اغلب آزواسپرم هستند؛ یعنی امکان تشکیل نطفه از خودشان وجود ندارد. راه‌حل پیش‌روی آن‌ها استفاده از اسپرم اهدایی است.
راحله می‌گوید: ۲سال طول کشید تا همسرم راضی شد برای آزمایش به دکتر برود. بعد هم که معلوم شد آزواسپرم است، حاضر نبود از اسپرم اهدایی استفاده کنیم. ۲سال دیگر هم طول کشید تا او را راضی کنم. قبل از آن، ۵سال خودم تنها پیگیر ماجرا بودم.
راحله و همسرش حالا در نوبت دربافت اسپرم اهدایی هستند. او این کلوپ را برای کمک به کسانی راه انداخته که مشکل مشابه او را دارند و حالا ۵۰نفر عضو دارد که چند تایشان مرد هستند.
او مشکل اصلی خودشان را مشکل فرهنگی می‌داند: غیر از آقایان که پذیرش این مساله برایشان سخت است، خود خانم‌ها هم مساله دارند. بعضی‌ها با این‌که مسایل شرعی در این مورد کاملا حل شده، دچار احساس گناه هستند. بعضی‌ها فکر می‌کنند بچه‌ای که از یک غریبه به‌وجود می‌آید چه ظاهر، قیافه و مشکلاتی خواهد داشت. مدام فکر می‌کنند چطور باید این موضوع را برای خودشان حل کنند. مرحله بعدی هم هزینه‌هاست. برای دریافت اسپرم اهدایی باید کلی پول بدهی.
راحله معتقد است مساله ناباروری کیفیت زندگی کسانی را که با آن دست و پنجه نرم می‌کنند از بین می‌برد و به خصوص زنان را دچار عوارض شدید روحی می‌کند. به نظر او، جامعه مجازی، این فرصت را برای آن‌ها فراهم کرده که کمی از دردشان کم کنند؛ هرچند امکان حضور در این فضا‌ها برای همه وجود ندارد.
مشابه این مشکل را همسرانی دارند که برای بارداری باید از تخمک اهدایی استفاده کنند. در همان وبسایت، کلوپ‌های زیادی هست که برای گفت‌و‌گو درباره تخمک اهدایی راه افتاده. عاطفه اما یک کلوپ دیگر را مدیریت می‌کند که اعضایش تخمک دارند ولی محلی برای پرورش نطفه ندارند و باید از رحم اجاره‌ای استفاده کنند.
او درباره مشکلش می‌گوید: من یک بار باردار شدم اما در ۹ماهگی دخترم را از دست دادم. دفعه بعد، به علت حاملگی خارج رحمی، مجبور شدم کل رحمم را خارج کنم. دیگر امکان حاملگی برایم وجود نداشت. البته تخمک دارم اما تنها راهم استفاده از رحم جایگزین است.
در کلوپ عاطفه، زنانی که از رحم جایگزین استفاده کرده‌اند تجربه‌شان را با دیگران در میان می‌گذارند. مشکلات پیدا کردن فرد مناسب برای این کار، تامین هزینه‌ها، تبادل نظر درباره احساس ناکامی و فشارهای روانی، موضوعاتی هستند که هر روز اعضای کلوپ درباره آن حرف می‌زنند. عاطفه می‌گوید: خودم دنبال یک داوطلب هستم. از نظر روانی مساله را برای خودم حل کرد‌ه‌ام اما بقیه اعضای کلوپ هنوز مساله دارند. از نقش زنی که رحمش را برای این کار می‌گذارد می‌ترسند و خودشان احساس ناکامی می‌کنند. ما این‌جا اطلاعات لازم را به هم می‌دهیم. مراکز موفق را معرفی می‌کنیم، از نحوه تنظیم قرارداد و مراحل انجام کار می‌گوییم. اما همچنان برای خیلی‌ها هزینه مهم‌ترین بخش است. الان استفاده از یک رحم جایگزین با در نظر گرفتن تمام مراحل، تا ۱۷میلیون تومان هزینه دارد که برای خیلی‌ها امکان‌پذیر نیست. خیلی از کسانی که این‌جا عضو هستند، تا حالا چندبار تمام سرمایه‌شان را خرج آی‌وی‌اف و آی‌یو‌آی و داروهای مختلف کرده‌اند و حالا که به این‌جا رسیده‌اند عملا آه در بساط ندارند.
بچه‌های چند میلیون تومانی
تمام روش‌های درمانی ناباروری، زمان‌بر و هزینه‌بر هستند. برای موفقیت در هر کدام از این روش‌ها گاهی باید چند بار یک روش را تکرار کرد که حتی خانواده‌های متوسط و مرفه را هم از پا می‌اندازد. امیدوار رضایی گفته است که برای درمان ۳میلیون زوج نابارور در کشور بودجه خاص لازم است و مقامات اجرایی ایران و تصمیم‌گیران حوزه سلامت باید فکری اساسی برای درمان این افراد بکنند.
به گفته آقای رضایی، اغلب زوج‌های نابارور در لایه‌های پایین‌تر اجتماع هستند و درآمد زیادی ندارند. هزینه سنگین درمان و نداشتن امکانات مالی باعث شده آن‌ها از پیگیری روند درمانشان دلسرد شوند. او معتقد است مجلس در بودجه سال۱۳۹۱ حتما باید این موضوع را دنبال کند تا هزینه تشخیص و درمان ناباروری زیر پوشش قرار بگیرد.
تاکنون بیمه‌ها نیز در زمینه باروری و نازایی فعالیت موثری انجام نداده‌اند. بیمه خدمات درمانی (اداره کل استان تهران)، تنها با یکی از مراکز درمان ناباروری قراردادی امضا کرده که بر اساس آن خدمات درمانی، تشخیصی و دارویی ناباروری و نازایی، اعم از سرپایی و بستری موقت، از ۲۳مرداد ماه سال۱۳۹۰ به بیمه‌شدگان زیر پوشش این بیمه، ارایه می‌شود.
در کنار این سازمان، تنها یک شرکت بیمه دیگر، برنامه‌ای برای ناباروری دارد. طبق برنامه این شرکت بیمه‌ای، همسران فقط تا ۳ماه بعد از ازدواج، با پرداخت ۲۰۰هزار تومان به مدت ۱۰سال می‌توانند این بیمه‌نامه را بخرند. این بیمه‌نامه، هزینه‌های درمانی، تشخیصی و جراحی را تا سقف ۴میلیون تومان و نازایی هر یک از زوجین را تا ۲میلیون تومان و هزینه اجاره رحم را تا سقف ۴میلیون تومان با فرانشیز ۳۰درصد، زیر پوشش قرار می‌دهد.
این در حالی است که هزینه‌های درمان ناباروری در عمل چند برابر رقم‌های ذکر شده است و همسرانی را که از سال‌ها قبل دچار این مشکل شده‌اند پوشش نمی‌دهد. همسران نابارور در ایران، علاوه بر این‌که بار سنگین فشارهای روانی ناشی از این مساله را به دوش می‌کشند، برای تامین هزینه‌های سنگین درمان هم زیر فشارند؛ فشاری که با نگاه پرسش‌گر و پرتوقع اطرافیان، گاهی چند برابر هم می‌شود.
