در این مقاله اثرات کوتاه مدت و درازمدت آلودگی هوا بر بهداشت و سلامتی انسان بررسی می‌شود

سازمان‌های حفاظت محیط زیست شاخص‌های کیفی هوا را با ‪پنج ‬نوع آلوده‌کننده محاسبه می‌کنند که شامل ٱزن روی سطح زمین، منواکسید کربن، دی اکسید گوگرد، دی اکسید نیتروژن و گرد و غبار یا ذرات معلق با قطر کمتر از 10 میکرون است.

برخی از آلاینده‌ها مانند آلاینده‌های فرّار در دستگاه‌های سنجش آلودگی لحاظ نشده‌اند. خانم معصومه ابتکار هشتم تیرماه سال جاری در جلسه شورای شهر گفت، منشا آلاینده‌‌های فرّار بخار ناشی از بنزین است و علت آن را عدم نصب دستگاه «کینستر» دانست که روی خودروها نصب نشده است تا این بخارها را جمع‌آوری کند.

آلاینده دیگر آلوده‌کننده هوای تهران آزبست است که بسیار خطرناک و سرطان‌زا است و میزان آن در شهر تهران 50 تا 70 برابر میزان موجود در هوای پاک شهرهای دنیا است.

اگرچه مقدار استانداردی برای هر یک از پنج آلاینده اصلی تعریف شده است، اما سنجش آن‌ها روی‌هم «شاخص کیفیت هوا» را به دست می‌دهد که در تهران از سوی ایستگاه‌های شبانه‌روزی تعیین آلودگی هوا محاسبه می‌شود.

شاخص کیفیت هوا از صفر تا 50 میلی لیتر در یک متر مکعب هوا، «هوای پاک»، 151 تا 200 «غیربهداشتی»، بالای 300 «خطرناک» و بالای 400 «بحرانی» تعریف می‌شود.

مدیر کنترل کیفیت هوای تهران شاخص کیفیت هوا را ظهر 15 تیرماه سال جاری در تهران 381 و ساعت سه بعدازظهر همان روز 437 اعلام کرد که به مرحله بحرانی رسیده بود.

استاندار زنجان نیز 28 اردیبهشت ماه سال جاری میزان ذرات معلق موجود در هوا را در این شهر 310 میکروگرم در مترمکعب اعلام کرد که بیش از دو برابر استاندارد است. میزان استاندارد گرد و غبار در هوا 150 میکروگرم در متر مکعب است.

سالانه در جهان سه میلیون نفر در اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند که نود درصد آن‌ها در کشورهای توسعه یافته زندگی می‌کنند. دربعضی کشورها تعداد افرادی که در اثر این عامل جان خود را از دست می‌دهند بیشتر از قربانیان سوانح رانندگی است.

اگرچه پنج کشور اول تولید‌کننده دی‌اکسید کربن دنیا کشورهای چین، آمریکا، روسیه، هندوستان و ژاپن هستند، اما تحقیقات سازمان جهانی بهداشت نشان می‌دهد که بزرگ‌ترین تمرکز ذرات ریز آلاینده در کشورهایی است که قدرت اقتصادی ضعیف‌ و جمعیت فراوان دارند و بسیار فقیرند.

به این ترتیب، می‌توان گفت در حال حاضر همه مردم دنیا کم‌وبیش در معرض اثرات زیانبار ناشی از آلودگی هوا قرار دارند.

حتی در مناطقی از دنیا نیز، که سطح آلودگی هوا پایین است، مشکلات مختلفی به تدریج در حال بروز است، چرا که عده زیادی از مردم به میزان کم اما به صورت مداوم در حال تاثیر پذیری از آلاینده‌ها هستند.

آسیب‌پذیری بیشتر کودکان و بیماران

اگرچه همه افراد در معرض خطرات ناشی از آلودگی هوا قرار دارند،‌ اما بعضی نسبت به آلاینده‌ها حساس‌ترند.

واکنش افراد نسبت به آلاینده‌های محیطی بستگی به نوع آلاینده‌ها، میزان و غلظت آن‌ها‌، وضعیت سلامتی افراد، سن و عوامل ژنتیک دارد.

کودکان و نوزادان نسبت به آلودگی هوا حساس‌تر هستند، چرا که سرعت تنفس کودکان بیشتر از بزرگسالان است و میزان هوای بیشتری به بدن آن‌ها می‌رسد و به همان نسبت آلاینده‌های بیشتری استنشاق می‌کنند.

از طرف دیگر کودکان تنفس دهانی بیشتری دارند و مخاط های بینی که بخشی از آلودگی هوا را جذب می‌کنند برای آن‌ها چندان موثر نیست. افراد مسن نیز در معرض خطر بیشتر آلودگی هوا قرار دارند.

نتایج مطالعات مختلف نشان می‌دهد که در شهرها یا مناطقی از دنیا که در معرض بیشتر آلودگی هوا هستند، احتمال مبتلا شدن کودکان به آسم، ذات‌الریه و سایر عفونت‌های تنفسی، بیشتر و نرخ تولد نیز در آن‌جا کمتر است.

ضمناً افرادی که مبتلا به بیماری‌های مختلف قلبی یا تنفسی هستند یا واکنش‌های آلرژیک نسبت به چیزهای مختلفی نشان می دهند از جمله آسیب‌پذیرترین افراد در مواجهه با آلودگی هوا محسوب می‌شوند.

اثرات کوتاه‌مدت و درازمدت آلودگی هوا

ذرات جامد از جمله مهم‌ترین آلاینده‌های هوا هستند که می‌توانند از سد دفاعی طبیعی بدن عبور ‌و به طور عمقی به ریه‌ها نفوذ کنند و باعث تشدید آسم و اختلال عملکرد ریوی ‌شوند.

یکی دیگر از آلاینده‌هایی که سرطان زا هم هست موادآلی یا هیدروکربن‌ها هستند که احتمال سرطان ریه ناشی از این آلاینده ها بالا است.

دود سیگار، که از جمله آلاینده های دیگر هوا است، به تنهایی حدود ‪ پنجاه ‬نوع ماده سرطان زای تایید شده یا مشکوک به سرطان زایی دارد که غیر از سرطان ریه منجر به بروز مشکلات دیگری همچون آب مروارید، احتمال سقط جنین یا تولد نوزادانی نارس و کم‌وزن می‌شود.

دی اکسید نیتروژن، منواکسید کربن، سرب، دی اکسید گوگرد، سولفات ها و سولفیدهیدروژن، آکرولئین ‪ ‬و دیوکسین از دیگر ذرات آلوده‌کننده هوا هستند.

آکرولئین باعث تشدید آسم و دیوکسین باعث تشدید اختلال در تکامل جنین و افزایش خطر سرطان می‌شود.

اثرات ناشی از آلاینده‌ها ممکن است در دامنه‌ای از تغییرات زیستی- شیمیایی و فیزیولوژیک باعث دشواری تنفس، خس‌خس سینه، سرفه و تشدید شرایط موجود تنفسی و قلبی شود.

این عوارض خود موجب هزینه‌های بهداشتی فراوان، مراجعه بیشتر به پزشک و بیمارستان، مصرف بیشتر دارو، بستری‌شدن بیشتر و نهایتا مرگ‌های زودرس بیشتر می‌شود.

اثرات کوتاه‌مدت آلودگی هوا عمدتاً شامل تحریک‌ چشم، حلق و بینی، عفونت‌های مجاری تنفسی مانند برونشیت و ذات‌الریه و نشانه‌های دیگر مانند سردرد، حالت تهوع، و سایر واکنش‌های آلرژیک است.

آلودگی کوتاه‌مدت هوا همراه با ذرات ریز می‌تواند شرایط پزشکی افراد مبتلا به آسم و سایر بیماری‌های تنفسی یا ریوی را تشدید کند. این امر حتی در افراد سالم می‌تواند مشکلات جدی ایجاد کند، چرا که این ذرات ریز وارد دستگاه گردش خون می‌شوند و به رگ های خونی آسیب می‌رسانند.

در یک فاجعه بزرگ ناشی از آلودگی با غلظت بالای هوا در سال 1952 در لندن،‌ چهار هزار نفر در مدت چند روز جان خود را از دست دادند و علت آن شدت زیاد آلودگی هوا بود.

اثرات درازمدت بهداشتی ناشی از آلودگی هوا عمدتاً شامل بیماری‌های مزمن تنفسی،‌ سرطان ریه، بیماری قلبی و حتی آسیب به مغز، سلول‌های عصبی،‌ کبد و کلیه‌ها است.

آلودگی هوا در درازمدت روی ریه‌های در حال رشد کودکان نیز اثر می‌گذارد و شرایط پزشکی موجود افراد مسن را شدت می‌بخشد یا پیچیده‌تر می‌کند.

افزایش ٱزن هوا نیز اثرات جدی بر سلامتی ریه دارد، به طوری که التهاب و تحریک راه‌های تنفسی منجر به تنفس بریده بریده، تحریک حلق، درد در ناحیه قفسه سینه، سرفه و حملات آسم می‌شود.

برخی از آلاینده‌ها نیز به طور خاص با حملات قلبی، ضربان نامنظم قلب،‌ حمله‌های آسم، ضعیف‌شدن عمل ریه و برونشیت همراه هستند.

مجموعه این شرایط موجب افزایش مرگ‌ زودرس ناشی از بیماری‌های قلبی یا ریوی در سراسر دنیا می‌شود.

تحقیقات در مورد تاثیرات بهداشتی آلودگی هوا در حال حاضر در بسیاری از کشورهای دنیا در جریان است و در بسیاری از کشورها اقدامات متفاوتی برای کاهش آثار زیانبار این آلودگی‌ انجام شده است.