با وجود ابراز نگرانی‌های همواره مقامات ایرانی و کارشناسان آموزشی درباره آنچه رسانه‌های ایرانی «فرار مغزها» می‌نامند، مهاجرت تحصیلی فارغ‌التحصیلان از ایران روبه‌فزونی است.
مدیر کل امور بورس و اعزام دانشجویان وزارت علوم به تازگی گفته است که به زودی تعداد موسسات مجوز داری که در زمینه اعزام دانشجو به خارج از کشور فعالیت می‌کنند، دو برابر می‌شود.
بر اساس آخرین فهرستی که وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از موسسات فعال در زمینه اعزام دانشجو به خارج از کشور اعلام کرده بود، شمار شرکت‌هایی که از سوی این وزارتخانه مجاز و معتبر شمرده شده بود ۷۳ موسسه بود.
اما اکنون به گفته حسن مسلمی نائینی قرار است ۸۴ موسسه دیگر نیز معرفی شوند که هنوز در مرحله ثبت و راه‌اندازی هستند. او دلیل اصلی افزایش شمار موسسات فعال در زمینه اعزام دانشجو را فعالیت عده‌ای از موسسات غیرمجاز اعلام کرد.
مهاجرت دانشجویان، متخصصان و نخبگان علمی از ایران که به پدیده فرار مغزها شهرت دارد، چند سالی است که به یکی از معضلات اجتماعی، اقتصادی و آموزشی ایران تبدیل شده است.
این پدیده معمولا به خاطر کمبود موقعیت‌های شغلی، درگیری‌های سیاسی و نظامی و همچنین خطرات جانی رخ می‌دهد. نخستین بار بحث فرار مغزها از کانادا و کشورهاى اتحادیه اروپا در اوایل دهه ۱۹۶۰میلادى مطرح شد اما به عنوان یک آسیب اجتماعى از دهه ۱۳۴۰ شمسی نیز دامنگیر ایران شد.
موج مهاجرت به خارج از کشور اما به خصوص در میان نخبگان و دانشگاهیان پس از انتخابات ریاست جمهوری ایران در خرداد ماه ۱۳۸۸ شدت گرفت. تا جایی که دانشگاه برکلی آمریکا نیز در گزارشی موج جدید مهاجرت دانشگاهیان ایرانی را به دلیل فشارهای اجتماعی و «موج بازداشت، اخراج، تعلیل و در مواردی ترور دانشگاهیان» دانست.
بر اساس آخرین آمارهایی که مجلس شورای اسلامی در تیرماه سال ۱۳۸۹منتشر کرد، ۶۰ هزار ایرانی در این سال به خارج از کشور مهاجرت کرده‌اند که در دسته‌بندی مهاجران نخبه قرار گرفته‌اند.
این آمار را محمود ملاباشی، معاون دانشجویی وزیر علوم ایران نیز تایید می‌کند؛ اما کامران دانشجو وزیر علوم، تحقیقات و فناوری ایران موضوع فرار مغزها را انکار می‌کند و آن را جنجال رسانه‌ای، جوسازی و توهین به جامعه دانشگاهی می‌داند. با این حال آقای دانشجو آماری که از دانشجویان ایرانی مشغول به تحصیل در خارج از کشور ارائه می‌دهد با آمار منتشر شده از سوی مجلس تفاوت دارد. او می‌گوید که شمار دانشجویان ایرانی خارج از کشور ۸۰هزار نفر است.
«صندوق بین‌المللی پول»، چندی پیش در گزارشی اعلام کرد که سالانه بین ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار نفر از ایرانی‌های تحصیل کرده برای خروج از کشور اقدام می‌کنند و ایران از نظر فرار مغزها در بین ۹۱ کشور در حال توسعه و توسعه نیافته جهان مقام نخست را دارد.
براساس گزارش صندوق بین‌المللی پول با مهاجرت بیش از ۱۵۰ هزار نفر تحصیلکرده ممتاز ایران به ایالات متحده، بیش از ۳۸ میلیارد دلار ضرر متوجه ایران شده است.
دکتر شهرام یزدانی، دانشیار دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، معتقد است که مهاجرت انتخابی نخبگان اثری مخرب بر توسعه ملل می‌گذارد.
او می‌گوید: «بار توسعه و پیشرفت جوامع همواره بر دوش هوشمندان ونخبگان هر جامعه است اما وقتی که نخبگان یک جامعه در گذر زمان آن را ترک می‌کنند این خروج به طور مستقیم بر جامعه اثر می‌گذارد و در دراز مدت نیز ذخیره ژنتیکی کشور فقیرتر می‌شود و در نسل‌های آینده، روند انتقال ضرایب بالای هوشی به نسل‌های آینده با اختلال مواجه می‌شود.»
به عقیده دکتر شهرام یزدانی، مهاجرت نخبگان تنها سبب کاهش میانگین ضریب هوشی ملل نمی‌شود، بلکه این کشورها را از نوابغ نیز تهی می‌سازد.
مقصد دانشجویان ایرانی
با وجودی که از آغاز پدیده مهاجرت دانشگااهیان و نخبگان ایران سال‌ها می‌گذرد با این حال هنوز از شمار دانشجویان ایرانی که در دانشگاه‌های کشورهای دیگر مشغول به تحصیل هستند، آمار دقیقی در دسترس نیست، اما آنچه مسلم است روز به روز بر تعداد دانشجویان و علاقه‌مندان به تحصیل در کشورهای دیگر افزوده می‌شود.
گواه این مدعا نیز فهرست بلند بالای شرکت‌های مشاور، کتاب‌ها و جزوه‌های راهنمای رایگان در فضای مجازی برای آشنایی با شیوه‌های تحصیل در کشورهای دیگر و از همه مهمتر شرکت‌ها و موسساتی است که به صورت غیرمجاز و غیر قانونی در این راستا فعالیت می‌کنند و با وعده‌های غیرعملی از مراجعه کنندگان اخاذی می‌کنند؛ شمار این موسسات نیز روز به روز در حال افزایش است.
نخستین موسسه مجوزدار و مورد تایید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ایران از سال ۱۳۸۲ فعال شد و مجوز اعزام دانشجویان را به خارج از کشور دریافت کرد و به مرور موسسات دیگری نیز توانستند از وزارت علوم برای اعزام دانشجو مجوز بگیرند.
مقصد بیشتر دانشجویانی که از ایران به قصد ادامه تحصیل به کشورهای دیگر می‌روند مالزی، سنگاپور و هندوستان است، اما بر اساس شرایط و میزان سخت‌گیری دانشگاه‌ها در پذیرش دانشجو و سطح علمی دانشجویان مهاجرت قشر دانشجو به سراسر دنیا انجام می‌شود.
در فهرست کشورهایی که دانشجویان ایرانی علاقه‌مند به اخذ پذیرش برای ادامه تحصیل هستند، نام کشورهایی چون پاکستان، عربستان سعودی، امارات، سوریه، ارمنستان، تاجیکستان، لتونی، مجارستان، بلاروس، ونزوئلا، ترکیه، اکراین ، قبرس، جمهوری چک گرفته تا آمریکا، کانادا، استرالیا، نیوزیلند، انگلستان، ایرلند، فرانسه، سوئد، نروژ، ایتالیا، اتریش وآلمان به چشم می‌خورد.
از آنجایی که شماری از متقاضیان ادامه تحصیل در خارج از کشور، از چگونگی شیوه‌های اخذ پذیرش آگاهی ندارند، موسسات اعزام دانشجو به ارائه خدمات به دانشجویان در این زمینه می‌پردازند.
موسساتی که در زمینه اعزام دانشجو فعالیت می‌کنند معمولا خدماتی از جمله مشاوره، اخذ پذیرش از دانشگاه‌ها، اقدام لازم برای گرفتن ویزا و گاهی نیز هماهنگی‌هایی در زمینه سرویس‌های رفت و آمد در کشور مقصد ارائه می‌دهند.
برای ارائه چنین خدماتی اما لازم است ابتدا متقاضی با این شرکت‌ها قرارداد ببندد و هزینه‌های لازم را برای دریافت این خدمات به موسسات اعزام دانشجو پرداخت کند.
تلاش برای جلوگیری از پدیده مهاجرت دانشجویان و نخبگان
در سال‌های اخیر بسیار تلاش شده تا از روند رو به رشد مهاجرت دانشگاهیان و نخبگان کشور کاسته شود و به عبارت دیگر جلوی پدیده «فرار مغزها» گرفته شود، اما به دنبال رویدادهای پس از انتخابات دهمین دوره ریاست جمهوری ایران، روند مهاجرت دانشگاهیان و به ویژه دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف افزایش یافت.
حتی برخی از اساتید دانشگاه صنعتی شریف، با ابراز نگرانی از اوضاع فعلی دانشگاه‌های کشور اعلام کردند که حدود نیمی از دانشجویان این دانشگاه برای مهاجرت به خارج از کشور و اقامت دائم در کشورهای دیگر اعلام آمادگی کرده‌اند.
با این وجود محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهوری ایران بارها وجود پدیده فرار مغزها در ایران را انکار کرده است، اما به پیشنهاد کمیسیون آموزش و تحقیقات، کمیته ویژه‌ای در مجلس شورای اسلامی، تشکیل شده است تا با همکاری وزارت‌خانه‌ها، مسئله مهاجرت نخبگان را بررسی و برای جلوگیری از آن چاره‌اندیشی کند.
بحران فرار مغزها تا حدی جدی شد که امسال، دانشگاه صنعتی شریف طی اطلاعیه‌ای از تمامی دانشجویان مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد که برای ادامه تحصیل از ۲۰ دانشگاه برتر دنیا دعوتنامه دریافت کرده بودند، دعوت کرد بدون آزمون ورودی و در چارچوب آئین‌نامه استعداد درخشان ادامه تحصیل دهند.
براساس آمار صندوق بین‌المللی پول، هم‌اکنون بیش از ۲۵۰ هزار مهندس و پزشک ایرانی و بیش از ۱۷۰هزار ایرانی با تحصیلات دانشگاهی در آمریکا زندگی می‌کنند.
صندوق بین‌المللی پول، بیکاری، سطح پائین درآمد اساتید و نخبگان، نارسائی‌های مالی و اداری، کمبود امکانات تخصصی-علمی و بی‌ثباتی سیاسی و اجتماعی را از جمله دلایل مهاجرت ایرانیان ذکر کرده است.
