دو هفته از رها شدن نفت در سواحل جنوبی ایران می‌گذرد و عملیات پاکسازی هنوز به پایان نرسیده است. کارشناسان گفته‌اند این عملیات دست‌کم دوماه زمان می‌برد.

لوله‌ای که نفت آغاجری را به خارک می‌رساند، پوسیدگی و خوردگی داشت، ترکید و ظرف چند ساعت ۳۰۰ بشکه نفت را در سواحل بندر دیلم رها کرد. چند ساعت نگذشت که لکه‌ای نفتی به طول ۲۰ کیلومتر پدید آمد و در چشم بر هم زدنی، علاوه بر ساحل، ۴۰۰ هکتار از زمین‌های کشاورزی را از چرخه کشت خارج کرد.

پس از آن هوا طوفانی شد و شرایط بد جوی نه تنها لکه نفتی را گسترش داد که کار پاکسازی را هم با مشکل مواجه کرد. حالا مسئولان سازمان محیط زیست و وزارت نفت خبر داده‌اند که برای پاک کردن رد نفت از سواحل خلیج‌فارس دست‌کم دو ماه زمان لازم است.

تنها یک هفته پس از ترکیدن لوله انتقال نفت در جنوب ایران، بامداد روز ۲۲ بهمن، سه لوله انتقال گاز در محدوده شهر سلفچگان قم به طور همزمان دچار ترکیدگی و انفجار شد.

 این اتفاق‌ها در یک سال اخیر و پیش از آن در ایران نادر نیستند. اواخر خرداد امسال، زمانی‌ که آقای احمدی‌نژاد به امریکا و انگلیس پیشنهاد داد که کنترل فاجعه نشت نفت در خلیج مکزیک را به ایران بسپارند، چاه شماره ۲۴ نفت‌شهر در جریان حفاری و به دلیل نشت نفت و گاز در آتش می‌سوخت و مهار آتش آن ۳۸ روز طول کشید.

دوازدهم مهر خبر رسید که به دلیل بروز مشکلات فنی و نشتی در خط لوله سلمان-سیری، مقدار قابل توجهی گاز وارد آب‌های خلیج فارس شده است.

یک سال پیش از آن هم نشت ۲۰ هزار بشکه نفت از چاه مارون، در ۸۰ کیلومتری اهواز، حدود ۱۰۰ هزار هکتار زمین را آلوده کرده بود.

ترکیدن لوله‌های نفتی

عمر لوله‌های انتقال نفت و گاز چقدر است؟ و بروز این اتفاق‌های پی در پی در ایران طبیعی است؟ منوچهر تکین، کارشناس مرکز مطالعات جهانی انرژی در لندن بروز اتفاق‌هایی چنین را طبیعی می‌داند و می‌گوید: به هر حال هر تغییری که در طبیعت ایجاد می‌شود، امکان بروز رویدادهایی را فراهم می‌کند. درست مثل سقوط هواپیما، اگر هواپیما اختراع نشده بود و بشر با استفاده از این وسیله سفر نمی‌کرد، پدیده سقوط هواپیما هم بی معنا بود. در دنیای نفت و عملیات نفتی هم نشت گاز و نفت در محیط زیست مثل سانحه سقوط هواپیما یک تراژدی است اما نمی‌توان جلوی آن را گرفت.

البته او تاکید می‌کند که با انجام عملیات مراقبتی می‌توان احتمال بروز چنین حوادثی را به حداقل رساند.

نشت نفت در بندر دیلم، بهمن ۸۹ / عکس از مهر

خانم مریم پ، کارشناس محیط زیست که در یک شرکت نفتی در ایران کار می‌کند و تمایلی به ذکر نام کامل خود ندارد، بر خلاف آقای تکین فکر می‌کند بروز این اتفاق‌ها در ایران «به هیچ وجه» طبیعی نیست. او می‌گوید: همانطور که سانحه سقوط هواپیما در ایران بسیار بالاتر از استانداردهای جهانی است و از حالت اتفاقی خارج و به رویداد طبیعی در صنعت هوایی تبدیل شده، ترکیدگی لوله‌های نفت و گاز در ایران و نشت فرآورده‌های نفتی در طبیعت هم خیلی بیشتر از استانداردهای جهانی است.

به گفته او حادثه نشت نفت در خلیج مکزیک چهار سال پس از رویداد مشابهی در سال ۲۰۰۶ روی داد در حالیکه در ایران به طور متوسط هر سه ماه یک‌بار شاهد نشت نفت و گاز از لوله‌های انتقال یا آتش‌سوزی در میدان‌های گازی هستیم.

دلیل ترکیدن لوله‌ها

این کارشناس محیط زیست، عمر مفید لوله‌های انتقال نفت و گاز را بر اساس استانداردهای جهانی ۲۵ تا ۳۰ سال می‌داند و تاکید می‌کند که متوسط عمر اکثر لوله‌های انتقال نفت به خصوص در جنوب ایران حدود ۵۰ سال است.

این لوله‌ها دچار فرسودگی و خوردگی هستند و شرایط جوی جنوب ایران به ویژه رطوبت بالای همراه با گرمای زیاد، روند تخریب آن‌ها را سرعت بخشیده و با کوچکترین لرزش در سطح یا لایه‌های زیرین زمین، می‌شکنند و فاجعه زیست محیطی به بار می‌آید.

آقای تکین عمر مفید لوله‌های انتقال فرآورده‌های نفتی در دنیا را ۲۰ سال ذکر می‌کند، البته می‌گوید که در همه جای دنیا این لوله‌ها بیش از عمر مفید تخمین زده کار می‌کنند، هرچند مدام بازبینی و کنترل می‌شود و در صورت نیاز بخش‌هایی از آن‌ها را تعویض می‌کنند.

در ایران دلیل اصلی تمام حادثه‌هایی که به آتش‌سوزی یا انتشار نفت خام و گاز در دریا و خشکی فرسودگی لوله‌ها است.

پس از حادثه ترکیدگی لوله نفت در شهرستان پل‌دختر در دی‌ماه امسال، علیرضا عطار، مدیر شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت منطقه لرستان، به خبرگزاری مهر گفت که خط لوله انتقال نفت این منطقه در سال ۱۳۳۸، یعنی ۵۱ سال پیش کار گذاشته شده و به مرور زمان خوردگی پیدا کرده و اکنون شرکت تحت امر او در حال تعویض بخش‌هایی از لوله‌ها است.

البته این مقام مسئول تاکید کرد که نمی‌توان این خط انتقال را برای مدت زمان طولانی متوقف کرد.

گویا متوقف کردن انتقال فرآورده‌های نفتی نیازمند گرفتن مجوز است و امکان خروج یک لوله نفتی از مدار بیش از ۱۲ ساعت وجود ندارد. وزارت نفت هم در این زمینه سخت‌گیر است و به این ترتیب عملیات تعویض و ترمیم لوله‌ها بسیار کند انجام می‌شود.

نشت نفت در بندر دیلم، بهمن ۸۹ / عکس از مهر

در جریان حادثه ترکیدگی لوله انتقال نفت در میدان نفتی سرکان مالکو در تیرماه سال ۱۳۸۸ که به نشت نفت در رودخانه کشکان و انجامید، معاون محیط طبیعی سازمان محیط زیست گفت: وزارت نفت اعلام کرده به دليل اينکه اين خط انتقال، تامین‌کننده نفت مورد نياز پالايشگاه کرمانشاه از طريق ميادين نفتی سرکان مالکوه است، نمی‌توان شير نفت دراين خط را بست.

این ممنوعیت از سوی وزارت نفت در شرایطی اعلام شده بود که کارشناسان این وزارت‌خانه به مدت ده روز نمی‌توانستند سرمنشا نشت نفت در لوله‌های زیرزمینی را کشف کنند و در تمام این مدت نفت به رودخانه کشکان می‌ریخت.

آثار زیست‌محیطی نشت نفت

پس از هر یک از رویدادهایی چنین، مسئولان و مدیران و کارشناسان مصاحبه می‌کنند و قول می‌دهند که همه چیز طی یک هفته، یک ماه، دو ماه، به حالت اولیه باز می‌گردد و همه جا پاکسازی می‌شود و آثار نفت از همه جا شسته می‌شود.

اما آنطور که کارشناسان محیط زیست می‌گویند، این کلاف سردرگم تر از آن است که گره آن با پاکسازی باز شود. رئیس پژوهشکده اکولوژی خلیج فارس و دریای عمان هم پس از حادثه ساحل دیلم در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر اثر نشت نفت بر اکوسیستم دریا را «جبران‌ناپذیر» دانست، حتی اگر آثار ظاهری آن با پاکسازی رفع شود.

خانم مریم پ، می‌گوید: هر قدر قوی عمل کنند، هر قدر هم که به آخرین روش‌های پاکسازی آلاینده‌های نفتی مجهز باشند، محال است که بتوانند از تاثیر مخرب مواد سمی ترکیبات فلزات سنگین به خصوص جیوه و آرسنیک بر موجودات دریا و خشکی جلوگیری کنند. هیدروکربن‌های نفت سنگین جزو خطرناک‌ترین آلاینده‌های زیست‌محیطی هستند و خلاصی از آثار سوء آن‌ها به همین راحتی‌ها ممکن نیست.

او به مدت زمان دو ماهه‌ای که کارشناسان نفتی برای پاکسازی ۲۰ کیلومتر سواحل آلوده به نفت خام نیاز دارند، اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: همین مدت زمان برای از بین رفتن باکتری‌های خاک، از دست رفتن قدرت باروری خاک و همچنین مرگ آبزیان تک سلولی کافی است. به راحتی نمی‌توان از کنار آثار زیان‌بار این سه مورد گذشت، همین سه مورد تخریب که به نظر ساده می‌آید، کل چرخه زیستی در منطقه را به هم می‌زند و تغییر می‌دهد.

به گفته او سواحل دیلم زیستگاه لاک‌پشت‌ها و انواع میگو است و این رویداد به یقین بر زیست‌بوم آن‌ها اثر می‌گذارد. از سوی دیگر سواحل مرجانی منطقه که در مدت زمانی بسیار طولانی احیا می‌شوند، بر اثر نشت‌ پی در پی نفت در سواحل به شدت آسیب دیده‌اند و در آستانه نابودی کامل قرار دارند.

نشت نفت در بندر دیلم، بهمن ۸۹ / عکس از مهر