رییس دیوان عدالت اداری با اشاره به رشد شکایات از دولت و نهادهای تابعه، اعلام نموده که شعب استانی دیوان عدالت با تصویب مجلس تاسیس خواهد شد.سپیده کلانتریان، حقوقدان، ضمن معرفی مختصر دیوان عدالت اداری، به راه های طرح شکایت از دولت و موسسات دولتی می پردازد.

محمد جعفر منتظری، رئیس دیوان عدالت اداری در اجلاس سراسری شورای دستگاه های نظارتی  که در محل سازمان بازرسی کل کشور برگزار شد، از رشد غیرقابل توجیه شکایت از دستگاه‌های دولتی اظهار تاسف کرد و گفت که این رشد نگران کننده است.

آقای منتظری درباره عدم نظارت‌پذیری برخی مدیران دولتی گفت که نمی‌توان به بهانه خدمت‌رسانی به مردم قانون را زیر پا گذاشت. وقتی یک مدیر رده بالا سخن از عدم اجرای قانون می‌گوید نمی‌توان انتظار داشت که رده‌های پایین اداری به قانون ملتزم بوده و آن را رعایت کنند.

سخنان رئیس دیوان عدالت در خصوص افزایش شکایات از دولت و دستگاه های دولتی، می تواند این سوال را در ذهن ایجاد کند که آیا می‌توان از دولت و نهادهای تابعه آن شکایت کرد؟ و اگر می توان، چه کسانی حق چنین کاری را دارند و شکایت خود را باید کجا مطرح کنند؟ در این مختصر به این موضوع می‌پردازیم.

در هر جامعه و تحت هر سیستم حقوقی، دادگستری مرجع رسیدگی به شکایات است. اشخاص – اعم از حقیقی و حقوقی- دعاوی و اختلافات خود با یکدیگر را که خود قادر به حل و فصل آن نیستند، از طریق مراجعه به دادگستری به قاضی می سپارند تا بدین ترتیب احقاق حق شود و عدالت جاری گردد.

سوالی که پیش می‌آید این است که اگر میان شخصی و دولت یا نهادهای دولتی اختلافی به وجود آمد، چه باید کرد؟ آیا دولت و موسسات دولتی را می توان به محضر دادگاه کشاند یا اینکه دارای آنان دارای مصونیت هستند؟

بر اساس قانون اشخاص می توانند از دولت و نهادهای دولتی به دادگستری شکایت کنند. البته رسیدگی به شکایات علیه دولت، مرجع خاصی در دادگستری دارد به نام «دیوان عدالت اداری» که برای شکایت از عملکرد دولت صرفا باید به آن مرجع مراجعه شود. در واقع اشخاص – اعم از حقیقی (یعنی افراد) و حقوقی (یعنی شرکت‌ها و سازمان‌ها)، به موجب قانون می توانند از عملکرد، شیوه رفتار و یا قانون شکنیِ دولت و موسسات و نهادهای زیر مجموعه آن به دیوان عدالت اداری شکایت کنند.

معرفی دیوان عدالت اداری
اصل 173 قانون اساسی در تعریف و توضیح وظیفه دیوان عدالت اداری می گوید:
« به‏ منظور رسيدگی به‏ شكايات‏، تظلمات‏ و اعتراضات‏ مردم‏ نسبت‏ به‏ مامورين‏ يا واحدها با آيين‏ نامه‏‌های دولتی و احقاق‏ حقوق‏ آنها، ديوانی‏ به‏ نام‏ «ديوان‏ عدالت‏ اداری‏» زير نظر رئيس‏ قوه‏ قضاييه‏ تاسيس‏ می‌گردد. حدود اختيارات‏ و نحوه‏ عمل‏ اين‏ ديوان‏ را قانون‏ تعيين‏ می‌كند.»
دیوان عدالت اداری زیرنظر رئیس قوه قضائیه تشکیل شده و در تهران مستقر است و در حال حاضر دارای 32 شعبه است. در هر شعبه 3 قاضی (شامل یک نفر رئیس و دو مستشار) مشغول خدمت بوده و آرای صادره از شعب مذکور قطعی است. منظور از قطعی بودن این است که رأی صادره از نظر قانونی لازم الاجراست.

وظایف دیوان عدالت اداری
دیوان دارای دو وظیفه اصلی است:
یک- رسیدگی به شکایات، تظلّمات، اعتراضات شهروندان نسبت به مامورین واحدهای دولتی یا آئین¬نامه¬های دولتی و بازپس¬گیری حقوق آنها. هر شخص حقیقی یا حقوقی می‌تواند از تصویب‌نامه‌ها و آئین¬نامه‌های دولتی که تصور می‌کند مغایر با قانون است، به دیوان عدالت اداری شکایت کند و لازم نیست که شاکی حتما ذینفع باشد.
دو- ایجاد وحدت رویه قضائی.

صلاحیت و اختیارات دیوان عدالت اداری
ماده سیزده قانون دیوان عدالت اداری، صلاحیت ها و اختیارات دیوان را به شرح زیر بر می‌شمرد:
«1- رسیدگی به شکایات و تظلمات و اعتراضات اشخاص حقیقی یا حقوقی از:
الف – تصمیمات و اقدامات واحدهای دولتی اعم از وزارت خانه ها و سازمان ها و مؤسسات و شرکت های دولتی و شهرداری ها و تشکیلات و نهادهای انقلابی و مؤسسات وابسته به آن ها.
ب – تصمیمات و اقدامت مأموران واحدهای مذکور در بند (الف) در امور راجع به وظایف آن ها.
2- رسیدگی به اعتراضات و شکایات از آراء و تصمیمات قطعی دادگاه های اول هیئت‌های بازرسی . . .
3- رسیدگی به شکایات قضات و مشمولین قانون استخدام کشوری و سایر مستخدمان واحدها و مؤسسات مذکور در بند یک و مستخدمان مؤسساتی که شمول این قانون نسبت به آنها محتاج ذکر نام است اعم از لشکری و کشوری از حیث تضییع حقوق استخدامی. . .»
 

مراحل اداری طرح شکایت در دیوان
یک-تنظیم دادخواست
برای طرح شکایت در دیوان عدالت اداری، شخص مدعی باید دادخواست تنظیم کند. دادخواست دیوان، برگه ای چاپی است که می توان آنرا از باجه ها و ادارات پست در سراسر کشور با قیمت پایینی خریداری نمود.نام و نام خانوادگی شاکی و مشخصات و آدرس وی باید واضح نوشته شود. به موجب ماده 21 قانون دیوان عدالت اداری «رسیدگی در دیوان مستلزم تقدیم دادخواست است که به زبان فارسی و بر روی برگه های چاپی مخصوص نوشته می شود. دادخواست و تصویر مصدق کلیه مدارک و مستندات پیوست آن، باید به تعداد طرف دعوی به علاوه یک نسخه باشد.
مشخصات نهاد مورد شکایت نیز باید به نحو دقیق نوشته شود. قسمتی هم مربوط به موضوع شکایت و علت آن و خلاصه دلایل وجود دارد که باید پر شود.
شاکی باید در خاتمه پایین برگه دادخواست را امضا کند و یا انگشت بزند.

دو- تقدیم دادخواست
پس از اطمینان از صحیح پرشدن فرم دادخواست و تهیه ضمائم و پیوست ها و مستندات، باید دادخواست را به همراه مدارک مربوطه دیگر در شعبه اول دیوان به ثبت رساند. تبت دادخواست از دو طریق امکانپذیر است:
- مراجعه مستقیم به دیوان و ثبت حضوری دادخواست
- ارسال دادخواست و مدارک با پست سفارشی برای دیوان در تهران

سه- مدارک لازم برای ارائه به دیوان همراه دادخواست
شاکی باید همراه دادخواست تکمیل شده، مدارک زیر را به همراه آن در داگاه ثبت کند:
-الصاق و ابطال 50.000ريال تمبر دادگستری روی صفحه اول دادخواست
-الصاق و ابطال 2000 ريال تمبر روي هر يك از مدارك پيوستی
- فتوكپی از شناسنامه يا كارت ملی يا گواهينامه يا گذرنامه
- در صورتی كه شاكی مالک شركت يا كارگاه توليدی يا مغازه است، ارائه آگهی ثبت شركت‌ها در روزنامه رسمی و آخرين تغييرات آن برای شركت‌ها و پروانه توليدی معتبر برای كارگاه‌ها و پروانه كسب معتبر برای كسبه الزامی است.

روند رسیدگی به شکایت در دیوان چگونه است؟
به موجب ماده 22 قانون دیوان عدالت اداری، پس از ثبت شکایت، پرونده به یکی از شعب دیوان ارجاع می¬شود. شعبه رسیدگی کننده ابتدا نسخه ای از شکایت شاکی را برای طرف شکایت ارسال می کند و از او می¬خواهد، به شکایت پاسخ بدهد. طرفین با تبادل لایحه، دلایل و دفاعیات خود را مطرح می کنند و قاضی نهایتا با بررسی آنها رای صادر می کند. ضمنا طرفین دعوا می توانند مانند هر دعوای دیگر، برای خود وکیل اختیار کنند.
***
از آنجا که دیوان عدالت اداری در دوران دولتهای نهم و دهم با ازدیاد شکایت روبروست، لذا رئیس دیوان در بخش دیگری از سخنان خود در اجلاس سراسری شورای دستگاه های نظارتی، اعلام نمود که دیوان عدالت اداری به ‌زودی با تصویب قانونِ جدید مجلس، دفاتر استانی خود را نیز راه اندازی و تاسیس خواهد کرد تا در رسیدگی به شکایات مردمی به صورت سراسری در تمامی نقاط کشور خدمات ارائه کند.