« نمایشگاه آثار مخرب جنگ جهانی دوم در ایران به روایت اسناد» که روز دوشنبه 31 خرداد، در مجموعه فرهنگی تاریخی سعد آباد تهران، برپا شده است، به تصاویر و اسنادی اختصاص دارد که مربوط به تاثیر جنگ جهانی دوم بر ایران و خسارت‌های ناشی از اشغال خاک ایران به وسیله نیروهای متفقین است.

« نمایشگاه آثار مخرب جنگ جهانی دوم در ایران به روایت اسناد» که روز دوشنبه 31 خرداد، در مجموعه فرهنگی تاریخی سعد آباد تهران، برپا شده است، به تصاویر و اسنادی اختصاص دارد که مربوط به تاثیر جنگ جهانی دوم بر ایران و خسارت‌های ناشی از اشغال خاک ایران به وسیله نیروهای متفقین است.

از میان چهار هزار سندی که افشاگر خسارت‌های وارده به ایران در زمان جنگ جهانی دوم است، 275 سند انتخاب شده که به گفته رزیتا صالحی نظامی، رئیس این نمایشگاه، به خاطر محدودیت فضا، از این تعداد فقط 120 سند در این نمایشگاه در معرض دید عموم گذاشته شده است.

در دوران اشغال ایران به دست نیروهای متفقین در جنگ جهانی دوم، بسیاری از امکانات نظامی، اقتصادی‌ و مالی، منابع، اندوخته‌ها و آذوقه‌های ایران به ارتش متفقین اختصاص یافت. ازاین ‌رو در کمتر از دو ماه ایران لجام گسیخته و دچار گرانی و کمبود مواد غذایی شد.

شهرهای ایران و به ویژه تهران آن‌چنان با کمبود نان و مواد غذایی روبه‌رو شدند که دولت وقت مجبور شد نان و مواد غذایی را با کوپن در اختیار مردم قرار دهد. در نتیجه شمار بسیاری از مردم ایران، در اثر تهی‌دستی، گرسنگی و بیماری جان خود را از دست دادند و به این ترتیب کشوری که درجنگ اعلام بی‌طرفی کرده و دخالتی در آن نداشت، دچار آسیب‌ها‌ و خسارات مالی و جانی بسیاری شد.

عکس‌های مربوط به دیدارهای سران ایرانی و سران متفقین در جنگ جهانی دوم مانند آلمان و‌ تفاهم نامه‌ها و قراردادهای مابین آنها،‌ خاطرات جواد عامری از سیاستمداران دوره پهلوی در خصوص اعلام بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی دوم و‌ نامه دوستانه حسن تقوی زاده سفیر ایران در انگلیس به انوشیروان سپهبدی سفیر ایران در فرانسه از جمله اسنادی است که در این مکان به تماشا گذاشته شده است.

به گفته رزیتا صالحی، مسئول این نمایشگاه، این اسناد و عکس‌های به نمایش درآمده در این نمایشگاه، حضور نیروهای متفقین را در تهران نشان می‌دهد. همچنین تخریب بیمارستان‌ها و خطوط راه‌‌‌‌آهن ایران در زمان جنگ نیز موضوع تعدادی از این عکس‌هاست.

در زمان بازگشایی این نمایشگاه پخش افکت میدان جنگ در این پناهگاه و آتش زدن تعدادی فشفشه، بازدیدکنندگان را به گذشته برد و در فضای جنگی قرار داد.

پناهگاه رضا شاه

از جمله نکات قابل توجه این نمایشگاه، به نمایش گذاشتن اسناد و تصاویر زمان جنگ در پناهگاهی است که در آن زمان برای حفظ جان رضا شاه پهلوی پادشاه ایران و خانواده‌اش ساخته شده بود.

این نخستین بار در تاریخ ایران است که پناهگاه اختصاصی سلطنتی به‌جا مانده از زمان جنگ جهانی دوم، مورد بازدید عموم قرار می‌گیرد.

این پناهگاه که در ضلع شمال شرقی مجموعه سعد آباد و جنوب غربی کاخ شهناز پهلوی قرار دارد، به دستور رضا شاه و به وسیله مهندسان آلمانی ساخته شد تا در صورت بروز خطر، او و خانواده‌اش در آنجا مخفی شوند.

بنای این پناهگاه متشکل از یک اتاق و دو راهرو است و در داخل یکی از تپه‌های طبیعی مجموعه سعدآباد قرار دارد.

به گفته خانم صالحی، احتمال می‌رود این پناهگاه همزمان با وقوع جنگ جهانی دوم یعنی بین سال‌های 1320 به منظور ایجاد محلی امن برای ساکنان کاخ سعد آباد ساخته شده باشد.

مطالبه غرامت جنگ

اما دولت ایران از برپایی این نمایشگاه که هدف آن در ابتدا گردآوری اسناد جنگ جهانی اعلام شد و به گفته خانم صالحی به نمایش درآمدن واقعیت تاریخی، اجتماعی، حقوقی، اقتصادی، سیاسی، نظامی و فرهنگی ایران در دهه 20 است، هدف دیگری نیز دارد.

علی‌رضا مقیمی مدیر مجموعه سعدآباد، با اشاره به پیامدهای ناشی از جنگ جهانی دوم در ایران گفت: درصد هستیم تا با به تصویر کشیدن گوشه‌هایی از این رخداد خانمان سوز و نمایش اسناد و مدارک آن، علاوه بر گرامی‌داشت یاد هموطنان و کشته شدگان این جنگ با یادآوری خاطره تلخ تاریخی سابقه ستم، استثمار و استعمار غرب در ایران بر تأدیه حقوق حقه ملت ایران تأکیدی دوباره کنیم.

به گفته وی، این نمایشگاه در پی طرح پیشنهادی از سوی ریاست سازمان میراث فرهنگی به رئیس جمهوری ایران مبنی بر پیگیری و دریافت غرامت ویرانی‌ها و خسارت‌های مادی و معنوی وارد شده بر ایران در طول جنگ جهانی دوم توسط متفقین، برپا شده است.

از سوی دیگر حمید بقایی معاون رئیس جمهوری و رئیس سازمان میراث فرهنگی نیز با اشاره با اشغال پنج ساله ایران از سوی متفقین و خسارت‌هایی که این اشغال به بار آورد گفت: برخلاف مقدار بالای این خسارت‌ها، ایران هیچ غرامتی از این بابت دریافت نکرده است.

معاون رئیس جمهوری گفت: درخواست اعاده خسارات وارده به ایران در جریان جنگ جهانی دوم موضوعی حقوقی است و موضوعات حقوقی را در هر زمان می‌توان پیگیری کرد.

 آقای بقایی افزود: کشور ما در 70سال گذشته در جریان جنگ جهانی دوم، خسارت‌های زیادی را از طرف کشورهای اروپایی مانند انگلیس، روسیه و آمریکا متحمل شده اما اقدام جدی برای بازپس‌گیری این خسارات صورت نگرفته است.

به گفته آقای بقایی، محمود احمدی نژاد رئیس جمهور ایران، سال گذشته در جریان سفر خود به دانمارک اعلام کرد که خسارت‌های ایران در جنگ جهانی دوم را مطالبه خواهیم کرد.

به گفته رئیس سازمان میراث فرهنگی، طبق اسناد موجود، برای بیمارستانی که در آن زمان تخریب شد، حدود 50 میلیون ریال خسارت مطالبه شده بود و همچنین تعداد زیادی از ایرانیان بر اثر تصادف با خودروهای جنگی کشورهای درحال جنگ، جان خود را از دست دادند اما این موضوع هیچ کجا پیگیری نشده است.

به گفته وی حدود 200 هزار نیروی نظامی در مدت چهار سال و نیم در ایران به‌سر بردند و از مواد غذایی و تمامی امکانات کشور استفاده کردند، در حالی که ایران اعلام بی‌طرفی کرده بود، اما کشورهای درگیر جنگ مانند آمریکا و انگلیس هیچ‌گاه این هزینه‌ها را به دولت وقت ایران پرداخت نکرده‌اند.

این مقام مسئول جمهوری اسلامی گفت که دولت ایران از راه قانونی این غرامت را مطالبه خواهد کرد.

ایران در زمان اشغال متفقین

دولت ایران پس از آغاز جنگ جهانی دوم در نهم شهریور 1318 بی‌طرفی خود را اعلام کرد، اما به دلیل گستردگی مرز ایران با اتحاد جماهیر شوروی و درگیری با آلمان، این بی‌طرفی ناپایدار بود و ارتش متفقین به بهانه حضور جاسوسان آلمانی در ایران، خاک این کشور را اشغال کرد.

در سوم شهریور ماه 1320 نیروهای شوروی از شمال و شرق و نیروهای بریتانیایی از جنوب و غرب، از زمین و هوا به ایران حمله کرده و با اشغال شهرهای سر راه، به سمت تهران پیشروی کردند. ارتش ایران به سرعت متلاشی و رضاشاه پهلوی پادشاه ایران، مجبور به استعفا شد. از سوی دیگر به خواست رهبران متفقین، سلطنت به پسر محمدرضا انتقال یافت.

اشغال ایران محدود به قوای بریتانیا و شوروی نبود. پس از ورود آمریکا به جنگ، عده‌ای از نظامیان آن کشور نیز وارد ایران شدند، اما استقلال و تمامیت ارضی ایران، نخست با امضای یک پیمان سه جانبه بین ایران، بریتانیا و شوروی در بهمن 1320 و سپس با صدور اعلامیه‌ای که در پایان کنفرانس سران متفقین - روزولت، چرچیل و استالین - در تهران انتشار یافت، تضمین شد.