با افزایش پخش سریال‌های تلویزیونی از شبکه‌های ماهواره‌ای، بازار دوبله غیر رسمی در ایران گرم شده است؛ فعالیتی بدون مجوز دولت که در استودیوهای زیرزمینی در جریان است.

چند هفته پیش در خبرها آمده بود که یک استودیوی دوبلاژ که «مجوز نداشته است»، در تهران شناسایی و پلمب شده است. پس از آن عباس جعفری دولت‌آبادی، دادستان عمومی تهران در مصاحبه مطبوعاتی اعلام کرد که برای اولین بار مرکزی در ایران وجود داشته است که جریان آن به شبکه‌های ماهواره‌ای کمک می‌کرده است. او هم‌چنین اضافه کرد که تعدادی در این رابطه دستگیر شده‌اند و این مرکز دوبلاژ که در مرکز شهر تهران قرار دارد، پلمب شده است. آقای جعفری در ادامه گفت که تجهیزات متعددی در محل وجود داشته است که منبع و مسیر ورود آن‌ها به کشور مشخص نیست.

در وب‌سایت‌های غیر رسمی، این استودیو به تلویزیون ماهواره‌ای فارسی وان منتسب شد؛ شبکه تلویزیونی‌ای که با سریال‌های پر بیننده و البته ساختارشکنانه‌اش در ایران شناخته شد. این سریال‌ها اعتراض‌های چهره‌های محافظه‌کار و مذهبی را برانگیخت.

پس از این، مدیران فارسی وان اعلام کردند که با هیچ استودیو، گروه دوبلاژ و یا مترجمی در ایران به طور مستقیم قراردادی نبسته‌اند و هیچ مسئولیتی در قبال این گونه رویدادها ندارند. جز این نیز انتظار نمی‌رفت. با توجه به غیرقانونی و زیرزمینی‌بودن کل چرخه ترجمه، دوبلاژ، صداگذاری، میکس و سایر کارهای فنی انجام‌شده بر روی برنامه‌های شبکه‌های تلویزیونی فارسی‌زبان در ایران، نباید انتظار داشت قراردادی در این باره در بین باشد.

مخاطبان و همین‌طور دست‌اندرکاران تولید تلویزیونی، دوبله سریال‌های شبکه فارسی وان را ضعیف می‌شمرند از جمله گفته می‌شود گذشته از ترجمه نادرست، بیشتر صداها با شخصیت‌ها هم‌خوانی ندارد و دوبلورها خام و بی‌تجربه‌اند.

در این باره پیش‌کسوتان کار «صداپیشگی» در ایران نیز کیفیت کار این شبکه را مورد انتقاد قرار داده‌اند. بهرام زند، از دوبلورهای قدیمی ایرانی، در گفت‌وگویی با خبر‌آنلاین از وضعیت دوبلاژ در ایران اظهار نارضایتی کرده و در عین حال گفته بود که نگران است دوبله در ایران آینده‌ای شبیه به دوبله‌های فارسی وان پیدا کند.

با صدای بلند، به جای بازیگر

پیشینه دوبلاژ در ایران به سال‌1310 خورشیدی می‌رسد. در آن زمان، هم‌زمان با نمایش فیلم، یک نفر با صدای بلند داستان را برای تماشاگران تعریف می‌کرد. پس از آن، ترجمه و زیرنویس فیلم متداول شد. ده سالی طول کشید تا عده‌ای از جوانان علاقه‌مند دور هم جمع شوند و کار دوبلاژ فیلم به صورت نیمه‌حرفه‌ای آغاز شود.

حالا بیش از هفتاد سال از آن موقع می‌گذرد. دوبلاژ و گویندگی در ایران فراز و نشیب‌های زیادی را طی کرده است. چهره‌های موفق و ماندگار هنر دوبلاژ هم سرنوشت متفاوتی داشته‌اند. برخی پس از انقلاب سال 57 به کار بازیگری روی آوردند، و بعضی کم‌وبیش خانه‌نشین شدند. اما در سال‌های اخیر، دوبلاژ ایرانی حوزه کار خود را گسترش داده است و گویندگانی کم و بیش ناشناس سرگرم صداگذاری و دوبله برنامه‌های تولیدی تلویزیون‌های ایرانی خارج از کشور هستند.

کار دوبله، طرفداران بسیاری در ایران دارد اما گفته می‌شود که سندیکای گویندگان قوانین بسیار سختی دارد و داوطلبان باید پس از تست‌های چندمرحله‌ای، تازه دوران هنرجویی را آغاز کنند و به طور معمول پس از سه سال کارآموزی هم چیزی جز دیالوگ‌های چند‌خطی نصیب‌شان نمی‌شود. شاید از همین روست که دوبله هم مثل موسیقی زیرزمینی شده است. گروه‌های جوان گردهم می‌آیند و به شکل تجربی دست به آزمایشی می‌زنند که خطا هم در آن کم نیست.

گروه‌های دوبله؛ از جوانان تا «غیر مجاز»ها

در حال حاضر به غیر از سندیکای دوبله ایران و همین‌طور شرکت‌هایی که در خارج از ایران از جمله در امارات عربی متحد و بریتانیا فعالیت می‌کنند، سه گروه عمده دیگر در ایران به کار دوبلاژ و گویندگی مشغول‌اند.

یک گروه، انجمن گویندگان جوان است که مدیریت آن را مهرداد رئیسی به عهده دارد. در سال‌های میانی دهه 80، این گروه شروع به دوبله کارتون و فیلم‌های کودکان کرد؛ دوبله‌هایی که روی فیلم‌های روز سینمایی منتشر می‌شد و نوآوری‌هایی همچون استفاده از لهجه‌های ایرانی در آنها دیده می‌شد. گویندگان باسابقه غیرسندیکایی همکاری چندانی با این گروه نکرده‌اند چون از کار کردن با آن راضی نبوده‌اند. تعلل و دیرکرد در پرداخت دستمزدها، مایه اصلی گلایه‌های دوبلورهای جوانی بوده است که با این گروه کار کرده‌اند.

گروه دوم، استودیوهای مختلفی هستند که با گرفتن مجوز فعالیت از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، فیلم‌ها را دوبله می‌کنند. شمار این استودیوها کمتر از ده‌تاست و به طور معمول هم روی فیلم‌های انیمیشن ایرانی، فیلم‌های هندی و یا محصولاتی از این دست کار می‌کنند.

گروه سوم که به نظر می‌رسد پرکارتر از گروه‌های دیگر است، استودیوهای زیرزمینی هستند که چیزی نزدیک به 15 استودیو را شامل می‌شوند. از جمله کسی که ده سال سابقه دوبلاژ حرفه‌ای و گویندگی دارد، به همراه گروهی که گرد هم آورده است، در این استودیوها کار می‌کنند. با توجه به این که کار این گروه‌ها عملاً غیرقانونی است، اگر نهادهای دولتی و انتظامی آنها را شناسایی کنند، استودیوشان پلمب می‌شود و امکان دارد مجازات شوند.

این استودیوهای «غیرقانونی»، به کار دوبله سریال‌ها و برنامه‌های تلویزیونی شبکه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور مشغول هستند. حکایت سفارش‌گرفتن از شبکه‌های تلویزیونی خارج از کشور هم پیچیده است.

«مافیا»ی دوبله زیرزمینی

مدیر دوبلاژ یکی از این استودیوها که نخواسته است نام و مشخصاتش در گزارش ذکر شود، در این باره به یک گروه اشاره می‌کند که خودش آن را «مافیا» می‌نامد.

او به مردمک می‌گوید: مافیایی وجود دارد که به طور مستقیم با این شبکه‌ها وارد مذاکره می‌شود و در این میان مبلغ هنگفتی هم به جیب می‌زند. آن‌ها واسطه‌هایی دارند که پیشنهاد را با مترجم، مدیر دوبلاژ، صدابردار و گویندگان مطرح می‌کنند و قرارداد می‌بندند.

به گفته این دست‌اندرکار یکی از این استودیوهای «غیر مجاز»، این قراردادها در واقعی چیزی جز یک کاغذپاره غیررسمی نیستند و هیچ اعتباری ندارند. چون کار این گرو‌ه‌ها از اساس غیرقانونی تلقی می‌شود، اگر هر اشکالی در هنگام پرداخت دستمزد از سوی واسطه‌ها پیش بیاید، گروه‌های کاری هیچ امکانی برای شکایت و پیگرد قانونی ندارد. تشکل صنفی هم وجود ندارد که از آن‌ها دفاع کند. هیچ آدم عاقلی هم نمی‌رود اعلام کند که من برای تلویزیون ماهواره‌ای دوبله کرده‌ام و پولم را نداده‌اند.

نحوه محاسبه و پرداخت دستمزد گروه‌های دوبلاژ هم با واسطه‌هاست. این دستمزد بر حسب زمان محصول نهایی محاسبه می‌شود. به طور معمول میانگین دستمزد برای مجموع خدمات ترجمه، دوبلاژ، صداگذاری و میکس، دقیقه‌ای شش تا هشت هزار تومان است.

در این سال‌ها هر بار که استودیویی شناسایی و پلمب شده است، تنها دوبلورهای جوان بوده‌اند که دستگیر، جریمه و رسوا شده‌اند و کسی از این «مافیا»ی دوبله زیرزمینی نامی نبرده است؛ گروهی انگشت‌شمار که دست‌اندرکاران استودیوهای «غیر مجاز»، معتقدند در نهادهای دولتی و حکومتی نفوذ دارند.

در این باره حتی شنیده می‌شود که چند استودیو که از وزارت ارشاد مجوز فعالیت دارند، برای شبکه‌های فارسی‌زبان ماهواره‌ای دوبله می‌کنند.

دوبلاژ زیرزمینی پس از استقبال مخاطبان ایرانی از سریال‌های تلویزیونی در شبکه فارسی‌وان رونق گرفته است. شاید به همین جهت هم بود که پس از آن، شبکه‌های دیگری چون ام‌بی‌سی پرشیا، پی‌ام‌سی فمیلی و GEM هم تصمیم گرفتند فیلم‌های داستانی و مستند، سریال‌های تلویزیونی و برنامه‌های دیگری را با دوبله فارسی بر روی آنتن بفرستند.

گفته می‌شود این دوبلورهای «زیرزمینی» اغلب جوان هستند، بیشتر آنان تحصیلات دانشگاهی دارند و گویندگی شغل دوم آنهاست. دوبلورها یکی دو سال بدون دریافت دستمزد قابل‌توجه و یا به صورت رایگان و به عنوان کارآموز کار می‌کنند و حتی پس از آن که آمادگی بیشتری پیدا کردند، رقمی آن‌چنانی دریافت نمی‌کنند.

استودیوهای زیرزمینی امکانات متفاوتی دارند. بعضی دستگاه‌ها و تجهیزاتی ابتدایی و در حد ضبط خانگی و نیمه‌حرفه‌ای دارند و بعضی دیگر دارای تجهیزاتی هستند که هرچند با استودیوهای صدابرداری صدا و سیما قابل مقایسه نیست، اما تا بیست میلیون تومان برای خرید و گردآوری تجهیزات آنها هزینه شده است.