پس از انتشار خبر اعدام زهرا بهرامی، دولت‌های غربی به شهروندان ایرانی‌تبار خود هشدار دادند که سفر به ایران، علیرغم برخورداری آنان از تابعیت دوگانه، می‌تواند مخاطره‌آمیز باشد.

روز شنبه‌ گذشته، زهرا بهرامی شهروند ایرانی-هلندی در تهران به اتهام حمل مواد مخدر اعدام شد . پس از انتشار این خبر، بخش عمده‌ای از دولت‌های غربی به شهروندان ایرانی‌تبار خود هشدار دادند که سفر به ایران، علیرغم تابعیت دوگانه، می‌تواند برای آنان مخاطره‌آمیز باشد.ویلیام هیگ، وزیر امور خارجه بریتانیا اعلام کرد که چنین وقایعی یادآور خطراتی هستند که شهروندان ایرانی دارای تابعیت دوگانه را تهدید می‌کند. در پاسخ اعتراض او، سفارت ایران در لندن، یادداشتی تقدیم وزارت امور خارجه کرده و در آن خاطرنشان ساخته است که خانم بهرامی، شهروند دولت ایران بوده و طبق قوانین ایران دستگیر، محکوم و اعدام شده است.

طبق اصل چهل و یکم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تابعیت کشور ایران حق مسلم هر فرد ایرانی است و دولت نمی‌تواند از هیچ ایرانی سلب تابعیت کند مگر به درخواست خود او یا در صورتی که به تابعیت کشور دیگری درآید. از قوانین موضوعه ایران چنین استنباط می‌شود که سه اصل مهم بر تابعیت حاکم است: اول آنکه هر فردی باید تابعیتی داشته باشد، دوم اینکه هیچ فردی نباید بیش از یک تابعیت داشته باشد و سوم آنکه تابعیت یک امر همیشگی و زوال ناپذیر است. به هر حال طبق اصول کلی حاکم بر کشور‌ها تابعیت با دو سیستم خون و خاک به فرد اعطا می‌شود که مقررات قانونی ایران نیز هر دو سیستم را پذیرفته است.

دولت ایران در حکومت پهلوی نیز تابعیت مضاعف شهروندانش را به رسمیت نمی‌شناخت. پس از انقلاب اسلامی و با شروع موج مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور، شمار بیشتری از ایرانیان تابعیت دوگانه گرفتند. دولت جمهوری اسلامی ایران همچنان تابعیت دوم شهروندان خود را قبول ندارد و تلاشی هم در جهت انکار این موضوع نمی‌کند. در شرایط معمول، ایرانیان یعنی کسانی که «ایرانی»‌زاده شده‌اند، برای سفر به ایران، باید درخواست گذرنامهٔ ایرانی بکنند و امکان سفر با گذرنامهٔ غیر ایرانی و یا دریافت ویزا برای این افراد وجود ندارد. این افراد برای صدور گذرنامه‌ ایرانی، فرمی به نام «اقرار نامه بقاء بر تابعیت ایران» پر می‌کنند که بر مبنای آن بقای فرد بر تابعیت دولت جمهوری اسلامی ایران اعلام می‌شود. در واقع، با امضا شدن این فرم، فرد به طور «ضمنی» تابعیت دوم خود را از دست می‌دهد و تنها شهروند دولت ایران محسوب می‌شود.

قطعاً دولت ایران نیز از طریق پرونده‌ها و مدارک این افراد در کنسول‌گری‌ها و سفارت‌خانه‌های خود در جریان کامل تابعیت دوگانه شهروندان خود بوده و هست. بسیاری از زنان غیرایرانی که هم‌سر ایرانی دارند و یا فرزندان پدران ایرانی و مادران غیرایرانی برای سفر به ایران، موظفند که درخواست گذرنامهٔ ایرانی بدهند و به عنوان شهروند دولت ایران به این کشور سفر کنند.

خانم شیدا م. که دارای تابعیت دوگانه است دو سال پیش به دلایل که «امنیتی-سیاسی» خوانده شده بودند، دو هفته در ایران در بازداشت به سر برده است در گفتگو با مردمک می‌گوید: «تا زمانی که در رفت‌وآمدهای سالیانه‌ام به ایران دچار مشکلی نشده بودم، تابعیت دوگانه هم برایم موضوعیتی نداشت. گذرنامهٔ فرانسوی را در فرودگاه پاریس هنگام پرواز رفت و در فرودگاه تهران موقع کنترل نهایی در گیت لازم داشتم. مهر خروج از ایران در گذرنامهٔ ایرانی می‌خورد و من به عنوان شهروند فرانسه وارد پاریس می‌شدم.

وقتی دستگیر شدم، از خانواده‌ام خواستم که با سفارت کشورم تماس بگیرند. خوش‌بختانه قبل از اینکه کار به جاهای باریک بکشد، به قید وثیقه آزاد شدم. وقتی برای رسیدگی به چند کار اداری به دفتر کنسولگری فرانسه زنگ زدم، به یکی از کارمندان اطلاع دادم که چه اتفاقی افتاده بود. او اظهار تاسف کرد و گفت: متاسفانه دست و پای ما در این موارد بسته است. شما به عنوان شهروند دولت ایران وارد این کشور می‌شوید. با شما به عنوان یک ایرانی برخورد می‌شود. ما در برابر این قانون ناتوانیم».

مواردی نظیر این، در سال‌های گذشته کم نبوده‌اند. شاید مهم‌ترین و معروف‌ترین آن‌ها، زهرا کاظمی، حسین درخشان و زهرا بهرامی باشند. این سه نفر که به ترتیب شهروندان دولت کانادا و هلند بودند، هر کدام سرگذشتی غم‌بار داشته‌اند. زهرا کاظمی در زندان اوین تهران کشته شد و تا امروز قاتلان اصلی او معرفی و مجازات نشده‌اند. حسین درخشان هنوز هم در زندان است و اعتراض‌های گاه‌به‌گاه دولت کانادا هم راه به جایی نبرده‌اند.

پس از اعدام زهرا بهرامی، دولت هلند روابط خود با ایران به حالت تعلیق درآورد. ایران در مقابل این عمل با استدلال اینکه «یک کشور خارجی حق دخالت در مسائل قضایی ایران را ندارد» اعلام کرد که چیزی به نام «تابعیت دوگانه» وجود ندارد. رامین مهمانپرست سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، در مصاحبه مطبوعاتی اعلام کرد که واژه «تبعه ایرانی-هلندی» وجود خارجی ندارد و این تلاشی در جهت جعل واژه‌هاست.

پیش از این هم، محمود احمدی‌نژاد، رئیس جمهور ایران گفته بود که اگر «این خانم هلندی باشد که سفارت هلند باید دخالت کند و اگر ایرانی باشد هم که موضوع منتفی‌ است».

پس از دوخرداد و روی کار آمدن دولت اصلاحات، بسیاری از ایرانیان در مهاجرت گذرنامهٔ ایرانی دریافت و به ایران سفر کردند. قطعاً شمار قابل توجهی از این افراد دارای دو حق شهروندی و دو گذرنامه هستند. دولت ایران تاکنون بار‌ها به موضوع به رسمیت نشناختن تابعیت مضاعف اشاره کرده است اما اعدام خانم زهرا بهرامی، شاید شدید‌ترین حرکت دولت ایران در جهت نشان دادن قدرت تعیین تکلیف شهروندانش بوده است.

به همین سبب، بسیاری از دولت‌های اروپایی به شهروندان ایرانی‌تبار خود توصیه کرده‌اند که به خطرهای احتمالی ناشی از سفر به ایران توجه کنند. ایران کماکان، رسیدگی به این گونه موارد را «داخلی و حاکمیتی» می‌داند و به هیچ صورتی نمی‌پذیرد که دولت دوم مسئولیت شهروندش را به عهده بگیرد یا در سیر تصمیم‌گیری بر روی پرونده دخالتی بکند.

آنچه که بدیهی به نظر می‌رسد این است که با توجه به ناآرامی‌ها و رویدادهای خرداد ۸۸، موج دستگیری‌های پس از آن و رشد روزافزون شمار اعدام‌ها در ایران، دولت ایران زهرچشمی هم از ایرانیان خارج از کشور گرفته است. این حرکت و موضع‌گیری دولت جمهوری اسلامی، بی‌شک بسیاری از ایرانیان با تابعیت مضاعف را به فکر فرو خواهد برد تا یا از سفرهای آینده چشم‌پوشی و یا محتاطانه‌تر به ایران رفت و آمد کنند.